Wat gaan bewonersinitiatieven en gemeenten doen onder de nieuwe warmtewet?
Minister Jetten heeft besloten dat in de nieuwe Warmtewet gemeenten alleen warmtebedrijven kunnen aanwijzen waarbij de infrastructuur – in meerderheid - in handen is van publieke partijen. De belangrijkste reden voor dit besluit is dat gemeenten vinden dat zo de publieke belangen het best worden geborgd, en dat dit nodig is voor draagvlak bij bewoners. De nieuwe eis geldt (vooralsnog) niet voor warmtesystemen met minder dan 1500 aansluitingen, dus alleen de grotere netten komen in publieke handen. Hoe gaan gemeenten hiermee om? Wat betekent dat voor bewonersinitiatieven en bewonerscoöperaties?
Amersfoort: warmtenetten vanuit gemeentelijk perspectief
Vanaf juli 2024 moeten alle Nederlandse warmtenetten overgaan naar gemeenten of andere publieke instellingen. Nicole Maas, senior projectmanager Warmte van de gemeente Amersfoort: “Nu de contouren duidelijker worden, blijkt hoe lastig de opgave is. Het is erg complex. Als je als gemeente een infrastructuur aanlegt, dan kan dat alleen als er een goede business case is voor het warmtebedrijf, de warmteleverancier én voor de bewoners. Kun je de infrastructuur en levering wel scheiden? Waar komen de exploitatierisico's en kosten te liggen? Hoe worden taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden verdeeld? Hoe komt het eigenaarschap eruit te zien? Het is ook de vraag of dit besluit tot meer draagvlak leidt. Bewoners kijken naar kosten en duurzaamheid. Als je alleen over het warmtenet gaat, dan ga je nog niet over de levering of de bronnen.”
Rolverdeling gemeente, warmtebedrijven en bewonersinitiatieven
Amersfoort kent enkele warmtebedrijven met eigen warmtenetten en -bronnen. Maas: “Wij bekijken hoe we ons ten opzichte van hen gaan verhouden. Belangrijk wordt hoeveel realisatiekracht wij als gemeente krijgen toebedeeld. Minister Jetten noemt twee scenario's:
- Het publieke netwerk splitsen van de levering, opslag en bronnen, en
- Voor 51% deelnemen waarmee je een publiek-private samenwerking krijgt in het warmtebedrijf.
Een derde optie is dat je 100% eigenaar wordt van een warmtebedrijf. Dan heb je de bronnen, levering en infrastructuur in eigen hand.”
Bewonersinitiatieven en rentabiliteit
Maas meent dat bewonersinitiatieven een belangrijke rol kunnen spelen. “Je zou kunnen denken dat dat ten koste gaat van de rentabiliteit van de gemeentelijke plannen maar we hebben een fors tekort aan duurzame opwekking. Dus als bewoners een eigen lokaal warmtenet willen opzetten: graag!” Blijft de grote, minder rendabele opgave dan niet liggen voor de gemeente? “Het is onze maatschappelijke opgave om alle inwoners mee te krijgen in de energietransitie. Het risico op ‘cherry picking’ waarbij andere partijen de meest interessante, kleinschalige warmtenetten exploiteren, speelt niet bij bewonersinitiatieven. Met de nieuwe warmtewet kun je cherry picking voorkomen en kun je meer regisseren als gemeente.”
Groningen: publiek warmtenet en warmtebedrijf
In Groningen is het warmtenet en de warmteleverancier in publieke handen. WarmteStad is eigendom van de gemeente Groningen en het waterbedrijf. Inmiddels zijn meer dan 4500 woningen aangesloten, voornamelijk sociale huurwoningen. Energiecoöperatie Grunneger Power vertegenwoordigt het bewonersbelang van particuliere woningeigenaren, zegt Anne Huizinga van Grunneger Power. “WarmteStad sloot tot voor kort nog geen individuele woningen aan. Daarom pakken wij dat nu samen met de gemeente en WarmteStad op.”
Energiecoöperatie Gunneger Power wil zeggenschap voor bewoners
Dat blijkt een hele ontdekkingstocht. Huizinga: “Inmiddels zijn 16 grondgebonden woningen van koopeigenaren, aangesloten. Daaraan is een intensief participatietraject voorafgegaan. Als energiecoöperatie willen we dat bewoners betrokken zijn vanaf het moment dat de projectplannen en het ontwerp in de wijk gemaakt worden, tot aan de bouw- en exploitatiefase. Als bewoner wil je ook zeggenschap hebben zodra je aangesloten bent op het warmtenet, en eigenlijk ‘overgeleverd’ bent aan één warmteleverancier. Je kunt immers niet meer overstappen. We kijken met de gemeente en WarmteStad hoe we als energiecoöperatie bewoners die zeggenschap kunnen geven, welke formele positie zij kunnen innemen in het warmtebedrijf. Op termijn willen we dit ook formeel vastleggen.”
Heel veel koppen koffie
Bewoners waren kritisch geïnteresseerd. Ze wilden weten: wat betekent dit aanbod voor mij? Wat gaat er precies veranderen met de energierekening? Wat gaat er in mijn huis gebeuren? Huizinga: “We zijn twee jaar lang met bewoners intensief in gesprek geweest. Dat betekende heel veel bewonersavonden, met de koffiekar de wijk in, werkgroepen, keukentafelgesprekken, kostenvergelijkingen maken, etc. Mensen gingen zich realiseren: meedoen aan een warmtenet betekent dat je onderdeel bent van een collectief, een buurtnet. Door de krachten te bundelen, bleken ze samen een krachtigere stem te hebben.”
Transparantie en een lange adem
De coöperatie zou op termijn best warmteleverancier willen worden. Maar voorlopig blijft WarmteStad de enige warmteleverancier. Hoe kun je dan toch zeggenschap creëren als coöperatie? Huizinga: “We onderzoeken verschillende opties. Zeggenschap begint bij maximale transparantie. Eerst moet alle informatie op tafel liggen. Vandaaruit kan zeggenschap groeien. Bewoners moeten eerst begrijpen waarover het gaat. Hoe zijn tarieven opgebouwd? Op welke gronden worden besluiten genomen? Pas dan kun je doorgroeien in zeggenschap, richting advies en mogelijke medebesluiten. Goede communicatie is in iedere fase de sleutel tot meer zeggenschap.”
Warmtenet van bewonersinitiatief in het Haarlemse Ramplaankwartier
Eelco Fortuijn (Zonnewarmte.NL) vertelt dat het bewonersinitiatief in het Ramplaankwartier heeft gekozen voor zonnewarmte. Met een warmtebron op het eigen dak en de opslag onder de eigen wijk. De wijk wordt voorzien van PVT-panelen. Warmte wordt opgeslagen in een WKO. Fortuijn: “Je vormt met elkaar een natuurlijke eenheid, dus het is logisch dat je ook samen eigenaar bent van de bron.”
Andere governance-constructie
Het plan van minister Jetten vereist een andere governance, zegt Fortuijn. “Met de nieuwe warmtewet moet de organisatiestructuur veranderen en de gemeente Haarlem wil geen mede-eigenaar zijn. We hadden al een coöperatie in oprichting en een stichting, dus hebben we de Wijkinfra BV onder de stichting gehangen. Dat hebben we ook gedaan omdat we nog niet weten wat de definitieve warmtewet wordt. Een statuut van de stichting kun je gemakkelijk wijzigen; niet de hele ALV hoeft dan weer te stemmen. Je voorkomt ook situaties waarbij de ALV zelf met een of andere transactie allemaal aandelen moet weggeven. We hopen hiermee flexibiliteit en tijd te hebben gewonnen.”
Schaalvergroting: bepalende factor voor bewonersinitiatieven
Fortuijn schets een interessant dilemma omtrent de grens van 1500 aansluitingen. “Stel, aan de andere kant van onze randweg is een wijk die ook wil meedoen. Dan komen we boven de 1500 aansluitingen. Doordat we met enige externe financiering moeten werken, kan de ALV niet al te gek veel beslissingsbevoegdheid hebben. Dus kiezen we voor een koepelcoöperatie met een franchisemodel. Dat is populair en schaalbaar, maar wordt dat niet als één grote constellatie gezien? Is warmtenet dan te groot? Wie is daar de eigenaar van? Kortom, schaal wordt een bepalende factor voor bewonersinitiatieven.”
Een win-win-win situatie voor iedere coöperatie
De gemeente Haarlem wil het Ramplaankwartier-model opschalen en uitrollen naar minstens 15 buurten. Daarmee wordt de aanpak gemeentelijk beleid. Fortuijn: “De gemeente heeft ook een eigen warmtebedrijf. Mocht het nodig zijn, dan wordt dat misschien het moederbedrijf. Echter, als wijk wil je geen lock-in situatie. We willen ook niet dat over tien jaar opeens worden verkocht aan een energiereus. Onze oplossing? De gemeente wil BNG-geld als investeringsgeld beschikbaar stellen, inclusief een gemeentegarantie. Dat heeft twee voordelen: als de rente extreem stijgt, zit er een cap op. Ten tweede, het is een vangnet. De gemeente is de eerstvolgende eigenaar als wij failliet gaan. Het mes snijdt eigenlijk aan drie kanten. Het project staat niet op de begroting of balans van de gemeente, maar kent wel een garantie van de gemeente. Dat is mooie business case voor iedere coöperatie."
Dit artikel is gebaseerd op de sessie 'Bewonersinitiatieven, gemeenten en het Jetten-proof warmtenet' tijdens het Evenement HIER opgewekt op 14 februari 2023.
