Wordt het Ramplaankwartier de blauwdruk voor aardgasvrije wijken?

De blauwdruk voor de rest van Nederland. Zo ziet Eelco Fortuijn, oprichter en projectleider van stichting Zonnewarmte.NL (voorheen SpaarGas), het plan om de Haarlemse wijk Ramplaankwartier aardgasvrij te maken. Een combinatie van isolatie, warmtepompen, zonnewarmte en ondergrondse wko-installaties moet de klus klaren. Maar hoe krijg je bewoners mee bij zo’n ingrijpende transitie?

Zonnewarmte.NL heeft sinds de oprichting in 2018 al een aantal indrukwekkende stappen gezet. Zo liggen een plan, technisch ontwerp en businesscase voor een aardgasvrij Ramplaankwartier al op tafel. En een haalbaarheidsstudie is ook al uitgevoerd. Daarnaast besloot de gemeente om garant te staan voor een lening om de plannen uit te voeren én werd er een subsidie vanuit het Programma Aardgasvrije Wijken in de wacht gesleept. Met andere woorden: alle seinen staan op groen voor de stichting.

Sinds mei van dit jaar werkt een (betaald) kernteam van 3 fte dan ook hard aan het uitrollen van de plannen. In de aankomende achttien maanden boksen zij zoveel mogelijk voor elkaar. Daarna bouwt de stichting stapsgewijs af naar 1 fte én een grote groep vrijwilligers.

Zonnewarmtenet

Het team heeft een ambitieus plan om de 1.200 woningen in het Haarlemse Ramplaankwartier aardgasvrij te maken. In een notendop: huizen in de wijk worden de aankomende jaren stapsgewijs geïsoleerd en uitgerust met zogeheten PVT-panelen. Dat zijn zonnepanelen die zowel elektriciteit opwekken als water verwarmen. In de zomer wordt een overschot aan warm water opgevangen en via een zeer lage temperatuur warmtenet getransporteerd naar warmte- en koudeopslagplekken (wko’s) in de wijk. Die zitten ongeveer 100 meter diep in de grond. In de winter wordt dit water (van rond de 18 graden Celsius) weer gebruikt om woningen te verwarmen. Dat kan dankzij een water-water warmtepomp, met een COP-waarde van boven de vijf. Zonnewarmte.NL noemt dit totaalplaatje ook wel een zonnewarmtenet.

Bekijk hieronder in een korte video hoe het zonnewarmtenet werkt. De tekst gaat verder onder de video.

Veel voordelen

Bovenstaande opzet neemt verschillende voordelen met zich mee, vertelt Fortuijn. “Ten eerste is het zowel financieel als energetisch de beste oplossing voor wijken zoals het Ramplaankwartier. Dat blijkt uit onderzoek dat we lieten uitvoeren. Ten tweede verlaagt het de energierekening van bewoners naar 0. Wko-installaties zijn daarnaast de goedkoopste, simpelste en meest efficiënte vorm van seizoensopslag. Ten derde heeft een zonnewarmtenet geen zonneweide of windpark nodig om in zijn elektriciteitsbehoefte te voorzien. We worden dus geen ‘ruimteslurpers’. En netverzwaring is volgens onze berekeningen ook niet nodig, vanwege de hoge COP-waarde van de warmtepomp.”

Hoge investering

Maar het plan van Zonnewarmte.NL kent natuurlijk ook uitdagingen. Ten eerste is de voorinvestering fors; ongeveer 35.000 tot 38.000 euro per huishouden (wat echter voor een fors deel gefinancierd wordt met subsidies). Daarnaast kan de benodigde verbouwing best ingrijpend zijn voor bewoners. Isolatie tot energielabel C, PVT-panelen op het dak, een warmtepomp op de plek waar de cv-ketel hing en een boiler op zolder (in de punt van het dak)… Dat is niet niks. Het overtuigen en meekrijgen van bewoners is dan ook een belangrijke opgave.

Bij andere bewonersinitiatieven hangt het slagen van de plannen vaak af van genoeg participatie van bewoners. Dat is bij het plan van Zonnewarmte.NL echter niet het geval. Het plan is namelijk zo ontworpen dat niet alle bewoners mee hoeven te doen. En ook niet op hetzelfde moment. Fortuijn legt uit: “We kunnen het dankzij lage warmtetransportverliezen (het is immers een zeer laag temperatuur netwerk) heel stapsgewijs laten vollopen. Eén wko-installatie kan maximaal vierhonderd huishoudens bedienen, maar met tweehonderd huishoudens is de businesscase al rond. Als bewoners in eerste instantie niet mee willen doen, prima. Dan kunnen ze bijvoorbeeld over twee jaar alsnog aanhaken.”

Ieder z’n eigen route

Daarnaast biedt het plan veel flexibiliteit aan bewoners. Onder de streep moeten zij vier zaken doen: hun huis isoleren, een warmtepomp plaatsen (die eventueel tijdelijk als hybride naast de cv ketel hangt), PVT-panelen plaatsen en zich aansluiten op het zonnewarmtenet. Maar in welke volgorde ze dat doen? Dat maakt niet uit. Fortuijn: “Ze kunnen bijvoorbeeld eerst de hybride warmtepomp laten installeren en isolatie nog even te laten voor wat het is. Omdat het om een hybride warmtepomp gaat, kunnen ze immers nog gebruik maken van aardgas. In een later stadium kunnen ze de isolatie in orde maken en alsnog helemaal van het gas af gaan. Het plan biedt veel vrijheid.”

De hoge voorinvestering neemt Zonnewarmte.NL daarnaast zelf voor zijn rekening. “Een belangrijk principe van ons plan: het moet haalbaar en betaalbaar zijn voor iedereen. Daarom nemen wij de financiering voor onze rekening. Bewoners huren de PVT-panelen en warmtepomp, waarbij de huurkosten precies opwegen tegen de energiebesparing die ze op deze manier realiseren. Zo kunnen ook de bewoners meedoen die even geen geld hebben ‘liggen’. Zij besparen dan meer aardgaskosten dan ze betalen aan huur en annuïteit op een lening. Ook zij gaan er dus qua maandlasten op vooruit als ze meedoen.”

Groene koplopers

Volgens Fortuijn zorgen bovenstaande zaken ervoor dat het overtuigen van bewoners stukken gemakkelijker gaat. “Mensen hebben allerlei drijfveren om in te haken op een project als dit. Sommigen vinden duurzaamheid belangrijk, anderen vinden de technologie interessant. Maar de primaire drijfveren zijn geld en gemak. Dáár moet je project bovenal op overtuigen, dat is het allerbelangrijkst. Als je inspeelt op de juiste drijfveren krijg je veel mensen mee.”

Daarnaast is het belangrijk om in de beginfase een groep koplopers mee te krijgen. Want als je buurman enthousiast is, schept dat veel vertrouwen. Fortuijn en collega’s investeerden dan ook veel tijd in het informeren en enthousiasmeren van bewoners. “Flyers, inloopavonden, wijkevenementen… Herhaling, herhaling, herhaling. Dat is belangrijk.”

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Straatcoaches

Voor de coronacrisis resulteerde die inspanningen al in een groep van ongeveer honderd enthousiaste koplopers. Een deel daarvan is tegenwoordig actief als straatcoach. Zij trekken de wijk in om bewoners te informeren over de plannen en hen te helpen bij het invullen van hun huisdossier. Dat is een vragenlijst over de specificaties van hun woning en energiegebruik. Gecompliceerdere vragen die bewoners hebben, worden doorgezet naar een poel van energiecoaches. “We willen per straat één straatcoach hebben en dat lukt aardig; 80 procent van de straten heeft al een eigen coach”, zegt Fortuijn. “Aangezien de coaches zelf in de wijk wonen en hun eigen huisdossier al ingevuld hebben, kunnen ze bij uitstek helpen.”

Tegenwoordig haken steeds meer bewoners aan bij de plannen van de stichting. De huidige energiecrisis speelt daar een belangrijke rol in, verklaart Fortuijn. Ruim vijfhonderd bewoners hebben hun huisdossier al ingevuld en ruim twee derde van de wijk is geabonneerd op de nieuwsbrief

Mooie en haalbare oplossing

Fortuijn verwacht dan ook dat het niet moeilijk wordt om genoeg bewoners mee te krijgen. “We hebben een mooie en haalbare oplossing ontwikkeld om de wijk aardgasvrij te maken. En degenen die het niets vinden, hoeven niet mee te doen. Het staat hen vrij om hun eigen plan trekken. Maar de vraag is: waarom zou je? Onze onderzoeken wijzen uit dat dit is de beste oplossing voor het Ramplaankwartier én voor veel meer wijken in Nederland.”