Rapport Participatiecoalitie: 'De zoektocht naar volwaardig samenwerken in de warmtetransitie'

De Participatiecoalitie sprak 70 bewonersinitiatieven en 5 gemeenten over hun ervaringen met samenwerken in de warmtetransitie. Ze komen steeds vaker tot afspraken op papier, en zijn het vaak eens over zowel de succesfactoren als uitdagingen voor goed samenwerken. Tegelijk bieden veel samenwerkingsafspraken nog geen helder termijnperspectief voor bewonersinitiatieven. Dat en meer blijkt uit ‘De zoektocht naar volwaardig samenwerken in de warmtetransitie’. 

Download de volledige publicatie

In Nederland zijn veel bewonersinitiatieven die zich actief buigen over de vraag hoe ze hun buurt, wijk of dorp in de toekomst duurzaam kunnen verwarmen. Hun ambities lopen uiteen: van werkgroepen die buurtgenoten ondersteunen met adviezen en collectieve acties tot coöperaties die een eigen buurtwarmtenet willen ontwikkelen en exploiteren. Maar vroeg of laat krijgen ze allemaal met hun gemeente te maken, aangezien die volgens het Klimaatakkoord de regie over de warmtetransitie heeft. De Participatiecoalitie ondersteunt bewonersinitiatieven bij het samenwerken met de gemeente, en achterhaalde met een verkenning welke succesfactoren en uitdagingen ze daarbij herkennen. Voor de verkenning werden 70 bewonersinitiatieven geïnterviewd die op enig moment afspraken met de gemeente op papier vastlegde. Ook werden 5 gemeenten geïnterviewd.

Afspraken vastleggen helpt samenwerking, maar voor lange termijn spannend

Er zit veel diversiteit in hoe bewonersinitiatieven en gemeenten afspraken vastleggen en wat de inhoud ervan is. Financiële ondersteuning met bijbehorende afspraken, samenwerkings- of intentieovereenkomsten, en opname in beleidsstukken zijn veel voorkomende manieren van afspraken op papier zetten. Er worden voornamelijk afspraken gemaakt over participatie, rolverdeling, doelen en processen. Zowel bewonersinitiatieven als gemeenten geven aan dat het vastleggen van afspraken een belangrijke stap in de samenwerking is. Het toont de positieve houding van een gemeente naar een bewonersinitiatief, het dwingt beide partijen om concreet te worden over rolverdeling en activiteiten, en het stelt bewonersinitiatieven in staat om verder te groeien en professionaliseren.

Zowel bewonersinitiatieven als gemeenten zijn nog zoekende naar welke rol ze kunnen en willen spelen, en met wie ze daarvoor op welke manier moeten samenwerken. Dit leidt ertoe dat veel afspraken een incidenteel karakter hebben, en er geen structurele rolverdeling vast ligt. Overeenkomsten die wel voor langere tijd worden aangegaan, bevatten doorgaans weinig details. Voor veel bewonersinitiatieven is dat een uitdaging omdat ze liever als volwaardig partner in een gedeelde missie worden gezien dan als opdrachtnemer van de gemeente.

Succesfactoren en uitdagingen

Een relatie wordt en blijft alleen goed als erin geïnvesteerd wordt. Een open houding, verdiepen in het perspectief van de ander en regelmatig contact dragen bij aan goed samenwerken. Andersom heeft weinig vertrouwen, onbegrip en elkaar vergeten op de hoogte te houden een negatief effect. Goede persoonlijke relaties tussen bewoners en ambtenaren of wethouders hebben veel toegevoegde waarde, maar dit maakt samenwerkingen ook kwetsbaar omdat er veel doorstroom is op gemeentehuizen. Bewonersinitiatieven hebben er daarom veel baat bij dat hun positie breed in de gemeentelijke organisatie geborgd wordt.

Dat bewonersinitiatieven en gemeenten zulke verschillende organisatiedynamieken hebben, zorgt regelmatig voor enige wrijving in de samenwerking. Bewonersinitiatieven willen vaak voortvarend aan de slag, terwijl gemeenten meer tijd nodig hebben om hun keuzes te verantwoorden en af te stemmen op andere plannen. Beide partijen herkennen deze uitdaging en het kost tijd om elkaars werkwijze te gaan begrijpen. En zelfs dan is frustratie niet altijd te voorkomen.

Regierol gemeenten in de praktijk complex, ook bewoners zien dit

Gemeenten hebben de regierol in de warmtetransitie, maar zijn nog zoekende naar hoe dit er in de praktijk uit moet zien. Het is een nieuwe opgave, en ze hebben niet de middelen om er goed invulling aan te geven. Vooral kleinere gemeenten hebben zelfs geen capaciteit om goed zicht te krijgen op wat de regierol überhaupt omvat. Bewonersinitiatieven herkennen deze zoektocht van gemeenten. Iets minder dan de helft geeft aan dat de regierol van de gemeente voor hen stimulerend werkt, en nog eens bijna de helft zegt weinig of belemmerende regie te ervaren. Veel bewonersinitiatieven zien dat hun gemeente de capaciteit niet heeft om de warmtetransitie echt aan te pakken.

Ondersteuning voor bewonersinitiatieven blijft nodig

De Participatiecoalitie ondersteunt bewonersinitiatieven met toegang tot kennis en met begeleiding. Dat wordt gewaardeerd en blijft de komende jaren ook nodig zodat bewonersinitiatieven in hun verschillende rollen kunnen blijven groeien. De ondersteuning heeft verschillende vormen. Dat komt deels door diversiteit in bewonersinitiatieven en de verschillende behoeften die daarbinnen leven, en deels door de diversiteit in aanpakken van de partners in de Participatiecoalitie. Toegang tot kennis wordt geboden in (online) bijeenkomsten, trainingen en online platforms. Daarbij wordt ook de uitwisseling van kennis en ervaringsverhalen tussen de initiatieven onderling ondersteund. Daarnaast zijn er procesbegeleiders die bewonersinitiatieven op lokaal niveau ondersteunen. Zij kennen het reilen en zeilen van zowel een bewonersinitiatief als een gemeente, hebben vaak een goed netwerk, en nemen veel ervaring mee uit andere projecten. Daardoor komen bewonersinitiatieven in de samenwerking met hun gemeente sneller vooruit.

Lees de volledige publicatie

Download