Local4Local is het nieuwe toverwoord: lokaal opwekken én lokaal afnemen met energiegemeenschappen van burgers, bedrijven en overheden. Doel is een stabiele en eerlijke prijs voor energie, meer flexibiliteit, en zeggenschap over de eigen energievoorziening. Verder zijn er ontwikkelingen in coöperatieve energieopslag, solar carports en laadpleinen, en wind op zee.
In dit hoofdstuk staan we stil bij een aantal nieuwe ontwikkelingen binnen de coöperatieve beweging. Dit jaar richten we de aandacht wat specifieker op nieuwe vormen van leveren van zelf opgewekte energie.
Solar carports en laadpleinen
Van ten minste 50 coöperaties weten we dat ze actief bezig zijn met duurzame mobiliteit (situatie eind 2021). Deze coöperaties bieden elektrische deelauto’s aan voor buurtbewoners, hebben eigen laadpalen, en/of leveren door hen opgewekte stroom voor laadpalen.
In hoeverre deze trend doorzet, is niet onderzocht voor 2022 en 2023. We zien wel meer coöperatieve laadpleinen of carports gevoed door zonne-energie of windstroom.
Voorbeelden uit de praktijk
Solarcarports
In 2023 zijn drie solar carports met laadpleinen gerealiseerd door lokale coöperaties: in Harderwijk, Culemborg en Zuidhorn (gemeente Westerkwartier). Inmiddels wordt er in Harderwijk gewerkt aan een tweede solar carport bij een zwembad.
In Provincie Utrecht zijn tenminste tien solar carports in voorbereiding. Dit betreft een samenwerking tussen vijf Utrechtse coöperaties en WeDrive Solar. In de gemeente Gooise Meren werkt Wattnu aan een solar carport bij een congrescentrum.
Laadplein met windstroom
Betuwewind en drie aannemers realiseerden in 2023 een uniek laadplein voor elektrische vrachtwagens en zwaar materieel: Watthub Geldermalsen. De coöperatie levert de stroom uit haar windpark en heeft 40% van de aandelen in handen van het laadplein.
De aannemers kunnen op deze manier een dijkverzwaringsproject volledig emissieloos uitvoeren. Naast het gebruik van duurzame energie, is het daarmee ook een oplossing voor stikstofproblematiek in de bouw. De benodigde investering van 850.000 euro is in 2022 opgehaald bij de leden van Betuwewind.
Waterstof
Een aantal coöperaties werkt aan waterstofprojecten. Initiatieven zijn te vinden in Zutphen, Lochem, Peel en Maas, Goeree-Overflakkee en Terneuzen. Er zijn geen nieuwe projecten bij ons bekend. Een aantal van deze projecten is beschreven in de Lokale Energie Monitor 2022 en 2021.
Nieuws voor 2023: de plannen van de waterstofcoöperatie GldH2 voor een waterstofproductielocatie in Zutphen zijn overgenomen door een commercieel bedrijf. Het project is daarmee niet meer in coöperatieve handen. GLdH2 was de eerste (en enige) waterstofcoöperatie van Nederland.
Achtergrondinformatie
GldH2: een Gelderse waterstoffabriek (Zutphen, Gelderland)
Coöperatie GldH2 werkte al ruim vier jaar aan plannen voor een waterstoffabriek in Zutphen. De waterstof willen ze produceren met lokaal en duurzaam opgewekte stroom, onder andere van een zonnepark van coöperatie ZutphenEnergie. Een lokale metaalproducent stelt de grond beschikbaar en zal de waterstof via een ondergrondse pijpleiding afnemen.
Overgenomen
In 2023 zijn de plannen overgenomen door Westfalen Waterstof Zutphen B.V., een dochter van Westfalen Gassen Nederland B.V. uit Deventer. De coöperatie verwacht dat de fabriek op deze manier sneller gebouwd kan worden. Westfalen heeft veel ervaring met industriële gassen en is een gerenommeerd internationaal bedrijf.
In 2022 moest de coöperatie de plannen stilleggen toen een subsidie niet werd toegekend. De vergunning was al eerder verleend en de contracten over de waterstofafname en het grondgebruik waren getekend. Het nieuwe bedrijf neemt de vergunning en contracten over. Het project gaat door, alleen niet meer coöperatief.
Energieopslag
De interesse in energieopslag neemt toe, ook onder coöperaties. Twee coöperaties speelden een duidelijke voortrekkersrol in de ontwikkeling van grootschalige (buurt)batterijen: WeertEnergie (Limburg) en Endona uit Heeten (Overijssel).
Beide exploiteren een zonnepark en combineren dat met opslagtechnologie. Ook het Apeldoornse zonnepark Brinkenweg heeft een batterij geplaatst.
In 2023 werkt De Windvogel samen met partner Emmet Green aan een batterij bij de Amstelvogel, een windturbine in Ouder-Amstel. De AmstelBatterEi kan waarschijnlijk in 2024 in gebruik genomen worden. De vergunning is verleend.
In Zoeterwoude verkennen Rijnland Energie en Emmet Green of opslag ook voor de twee windturbines haalbaar is. Ook elders zijn plannen in ontwikkeling, onder andere op Ameland.
Coöperatieve wind op zee
In 2023 introduceerden De WindUnie en Energie Samen 'Onze Noordzee Stroom'. De initiatiefnemers willen het eerste coöperatieve windpark op zee bouwen: van, voor en door Nederlandse bedrijven en inwoners.
Aanpassing van de huidige tendersystematiek is nodig, omdat nu alleen grote internationale bedrijven toegang hebben tot de markt. In de tenders ligt de nadruk op financiële zekerheden en op prijs in plaats van kwaliteit. In een position paper lichten de initiatiefnemers dit nader toe.
Partners voor dit project zijn: de Windvogel, Betuwewind, Grunneger Power, Greenchoice, om | nieuwe energie, Urgenda, Grootouders voor het Klimaat en PWOZ (Vereniging Participatie Wind op Zee).
Het idee is niet nieuw. PWOZ zet zich als sinds 2017 in voor meer burgerparticipatie bij de ontwikkeling van wind op zee. Een aantal jaar daarvoor had Zeeuwind al zonder succes meegedongen met een tender voor een windkavel op zee.
Energie delen / Local4local
Coöperaties willen graag de zelf opgewekte stroom aan leden en de lokale gemeenschap leveren. Hiermee hopen ze huishoudens en bedrijven te beschermen tegen de onvoorspelbare energiemarkt.
Zelflevering en energiedelen is op dit moment echter gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het pilotproject Local4local werkt het concept van lokaal opwekken en lokaal afnemen van duurzame energie de komende jaren verder uit. Hiermee vindt het project veel weerklank in de coöperatieve beweging.
Lokaal delen
De term Local4local verwijst inmiddels niet alleen meer naar het pilotproject, maar naar het concept van lokaal energie delen. Een belangrijk uitgangspunt hiervan is dat er tegen een stabiele kostprijs onderling energie gedeeld wordt.
Daarnaast bepalen de deelnemers op lokaal niveau hun eigen spelregels. Hierin werken burgers samen met lokale bedrijven, instellingen en overheden als ‘energiegemeenschap’*.
*Een energiegemeenschap is een juridische entiteit die in het belang van de leden (conform Europese richtlijnen) zonder winstoogmerk actief is in de energiemarkt.
Achtergrondinformatie
Local4local pilotproject
Het concept wordt uitgewerkt in het Local4local pilotproject dat eind 2022 van start ging met een MOOI-subsidie (Missiegedreven Onderzoek, Ontwikkeling en Innovatie) van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Hierin werken 13 partners samen: Energie Samen (als coördinator), de twee coöperatieve leveranciers, vier lokale coöperaties, twee regionale koepels uit Gelderland, de Windunie, twee consultancybureaus en het platform ENTRNCE.
Voortgang in 2023
In 2023 zijn de volgende belangrijke stappen gezet:
- De basisprincipes en uitgangspunten voor energiegemeenschappen in het Local4local-project zijn uitgewerkt en vastgelegd in het document Charter Local4Local.
- Zeven pilotprojecten zijn inmiddels van start gegaan op verschillende plekken in Nederland.
- In Groningen is begin december 2023 een convenant met 22 lokale partners getekend. Samen gaan ze aan de slag voor groene, duurzame, lokale en betaalbare energie voor alle Groningers.
- De twee coöperatieve energieleveranciers (om | nieuwe energie, Energie Van Ons) en het gemeentelijk energiebedrijf AGE uit de Achterhoek hebben de krachten gebundeld. In 2023 is 'shared service centre' opgericht: Trinova B.V. Hierin delen de partijen onder meer administratieve software en menskracht.
Ook buiten Local4Local project worden stappen gezet
Behalve de coöperaties van het Local4Local pilotproject, werken ook veel andere coöperaties toe naar lokale energiegemeenschappen. Ze zoeken de samenwerking met lokale bedrijven en gemeentes. Zo werken coöperatie Wattnu en een lokaal bedrijventerrein uit de gemeente Gooise Meren samen aan realisatie van Gooimeer Energie.
Levering tegen kostprijs-plus
Een belangrijk onderdeel van Local4local is de prijs die de afnemers betalen. De prijs moet eerlijk, stabiel en voorspelbaar zijn. De coöperaties willen huishoudens en bedrijven beschermen tegen grillige stroomprijzen. Ze streven naar levering tegen ‘kostprijs-plus’.
Dat wil zeggen: kostendekkend met een marge, de plus, voor toekomstige investeringen, het opvangen van risico’s en investeringen in maatschappelijke doelen.
Uitdagend
Kostprijs-pluslevering klinkt gemakkelijker dan het is. Op dit moment is levering aan de eigen leden alleen mogelijk met tussenkomst van een vergunninghoudende energieleverancier. Die leden moeten dan wel klant zijn bij de leverancier die die wind- en zonnestroom van de coöperatie inkoopt.
Wanneer er niet genoeg wind of zon is, koopt de leverancier stroom in op de energiemarkt, waar de prijzen (veel) hoger kunnen zijn dan de kostprijs-plus van de coöperatie. Hierdoor ligt de prijs voor de leden uiteindelijk toch hoger dan de kostprijs-plus, en blijft deze onvoorspelbaar.
Risico
De levering tegen een vaste prijs vormt ook een risico voor de energieleveranciers, die vooraf niet weten tegen welke prijs ze op de markt moeten inkopen. Ze moeten een ruime marge aanhouden om dit risico af te dekken, wat de prijs verder verhoogt.
Om de prijs zo laag en stabiel mogelijk te houden, is het belangrijk dat de klant zoveel mogelijk stroom afneemt als het waait en/of de zon schijnt. Vraag en aanbod moeten, met andere woorden, slimmer op elkaar aansluiten. Energiedelen binnen een gemeenschap is hierop een antwoord.
Levering via energieleverancier
Een aantal coöperaties werkt aan levering van coöperatieve stroom aan bewoners of grootzakelijke afnemers, bij voorkeur in de regio. Denk aan een zon- of windcoöperatie die de stroom verkoopt aan lokale bedrijven of de gemeente.
Dit kan met tussenkomst van een energieleverancier, of er kunnen directe contracten afgesloten worden tussen een coöperatie en grootzakelijke afnemer.
Voorbeelden uit de praktijk
om | nieuwe energie en de grootzakelijke markt
De coöperatieve leverancier om | nieuwe energie richt zich, behalve op levering aan particulieren, ook op de grootzakelijke markt. De leverancier verbindt coöperatieve producenten aan zakelijke afnemers (dit noemt ze 'zelflevering+') en werkt samen met het handelsplatform ENTRNCE.
Zo zijn de coöperatie Enschede Energie en het lokale bedrijf Pontus HeatTreatment een pilot gestart voor levering van elektriciteit volgens dit Zelflevering+-model. Ook hier is levering tegen kostprijs-plus de inzet.
Ook in Apeldoorn, Ede, Wageningen, Weert, Nederweert, Wijk bij Duurstede, Halderberge, Vlieland en Schiedam zijn soortgelijke pilots gestart.
Een gemeentelijk energiebedrijf en Streekenergie in de Achterhoek
In de Achterhoek is al langer ervaring met zelflevering aan gemeenten. In 2018 startten acht gemeenten een eigen gemeentelijk energiebedrijf (AGE BV, Agem Gemeentelijke Energie) dat zonder tussenkomst van een vergunninghoudende energieleverancier lokale stroom levert aan gemeenten. Een deel van de stroom wordt opgewekt door lokale coöperaties.
Sinds eind 2022 kan lokale stroom ook geleverd worden aan particulieren en kleinzakelijke gebruikers. Dit wordt geregeld via StreekEnergie VanOns, een samenwerking met de coöperatieve energieleverancier Energie Van Ons en Agem.
Biozon: stroom uit stortgas voor leden tegen kostprijs-plus
Sinds 2018 wordt elektriciteit opgewekt uit stortgas van een voormalige vuilstort in de Achterhoek. Deze installatie is eigendom van de coöperatie Biozon.
De stroom wordt lokaal geleverd. Een deel aan de Achterhoekse gemeenten via het gemeentelijk energiebedrijf AGE en een ander deel wordt tegen kostprijs geleverd aan de projectdeelnemers via Streekenergie VanOns.
Deze pilot startte eind december 2022. Biozon had hiermee de primeur voor levering tegen kostprijs-plus.
Afspraken met afnemers
In een turbulente onzekere energiemarkt – door de oorlog in Oekraïne en voortdurende geopolitieke onrust – hebben producenten, afnemers én financiers (met name de banken) behoefte aan zekerheid voor de langere termijn.
De SDE-subsidie schiet hierin tekort, waardoor er op andere manieren naar zekerheid wordt gezocht. Langlopende afspraken tussen een producent en grootzakelijke stroomafnemers die een vaste prijs betalen voor de stroom, dragen daaraan bij.
Nieuwe contractvormen
De grotere coöperatieve producenten en het bedrijfsleven zoeken elkaar vaker op. Ze maken eigen afspraken over stroomlevering en de stroomprijs zonder tussenkomst van een vergunninghoudende energieleverancier of een handelsplatform.
Dit is nieuw voor de coöperatieve sector, die te maken krijgt met nieuwe complexere contractvormen. Deze worden met hulp van gespecialiseerde dienstverleners opgesteld. Contracten tussen producenten en grootzakelijke afnemers worden aangeduid als B2B-contracten (business-to-business) of Corporate PPA's (power purchase agreement).
In de praktijk
In 2018 was Windpark Krammer het eerste coöperatieve windpark dat de windstroom verkocht aan bedrijven. Het windpark verkoopt 95% van zijn elektriciteit rechtstreeks aan Akzo-Nobel, DSM, Google en Philips.
In 2023 zien we nieuwe voorbeelden van Corporate PPA’s: een in Loon op Zand met BurgerZonnepark Vloeivelden, een in Nieuwdorp met windpark Polenweg van Zeeuwind en een bij Oeverwind in Vlaardingen.
In deze situaties zijn de afnemers niet altijd lokale bedrijven en is er dus geen sprake van lokale levering volgens de uitgangspunten van ‘Local4Local’.
Voorbeelden uit de praktijk
BurgerZonnepark Vloeivelden
Half oktober 2023 is een zonnepark van bijna 10 MW in gebruik genomen op de voormalige vloeivelden van de gemeente Loon op Zand. De grond was sterk vervuild en lag al lange tijd braak. De lokale coöperatie ECLoZ is voor 50% eigenaar. Inwoners uit Loon op Zand legden ruim 800.000 euro in met obligaties, waarmee de coöperatie kon investeren in het zonnepark.
ECLoZ werkt samen met het Klimaatfonds Nederland, een investeringsfonds van zonneparken. De partners vormen een joint venture, waarbij het coöperatieve deel van het zonnepark (50%) is ondergebracht in een aparte BV: BurgerZonnepark Loon op Zand BV.
Het was lange tijd spannend of het zonnepark gebouwd kon worden. In 2021 stegen de prijzen van materialen en arbeid sterk. Ook de rente nam toe, waardoor de financieringslasten stegen. De kosten waren met bijna 30% toegenomen ten opzichte van de oorspronkelijke begroting, vertelt de coöperatie. De SDE-subsidie was ontoereikend om het rendabel te maken.
Corporate PPA met bankgarantie
De oplossing werd gevonden in vaste prijs- en termijnafspraken met dienstverlener Scholt Energy over de stroomafname door nabijgelegen Brabantse bedrijven. Het zonnepark is één van de eersten in Nederland waarvoor een Corporate PPA is afgesloten met een PPA assurance garantie* van de Rabobank. Scholt Energy, Klimaatfonds Nederland en de Rabobank werkten hierin samen.
*De Rabobank staat garant als de koper geen kredietrating heeft. De koper verzekert zich als het ware voor het aangaan van de verplichtingen in het contract, waardoor de investeerders in het project en subsidieverstrekker meer zekerheid hebben.
Zeeuwse stroom voor een fruit- en groenteverwerker
Zeeuwind maakte eind 2022 een afspraak met een vaste afnemer voor Windpark Polenweg bij Borssele. Dit park levert groene windstroom aan twee vestigingen van het fruit- en groente verwerkingsbedrijf COROOS. Een van de vestigingen is te vinden in Zeeland en de andere in Gelderland.
Dat de stroom niet alleen lokaal afgenomen wordt, is voor Zeeuwind niet ideaal. “Dat willen we natuurlijk liever wel”, meldt Zeeuwind. “Maar je moet maar net een afnemer vinden in je eigen omgeving die langjarige prijsafspraken wil maken. De bank stelt bovendien eisen aan de kredietwaardigheid van deze stroomafnemer.”
Voor deze stroomlevering heeft Zeeuwind een Corporate PPA afgesloten, wat voor de coöperatieve sector innovatief is. Het vraagt wel de nodige expertise om dit soort contracten op te stellen. Het is geen sinecure, stelt Zeeuwind. “We krijgen ondersteuning van gespecialiseerde dienstverleners”.
Directe levering via eigen netwerk
Een andere manier om stroom te leveren aan een lokale afnemer kan met een directe lijn of een gesloten distributiesysteem (GDS). Dit kan zonder tussenkomst van een energieleverancier.
Dat levert een kostenbesparing op omdat geen nieuwe, of anders een kleine nieuwe aansluiting nodig is. De partijen maken zelf afspraken over de stroomprijs. Dat geeft zekerheid voor zowel de producent als afnemer.
Zonnepark Brinkenweg in Apeldoorn is er een actueel voorbeeld van. Ook zonnepark Meijewetering levert direct stroom aan de rioolwaterzuivering. Er zijn nog weinig andere coöperatieve voorbeelden bekend.
Voorbeelden uit de praktijk
Zonnepark Brinkenweg
Het zonnepark Brinkenweg is eigendom van energiecoöperatie deA en de gemeente Apeldoorn, ieder voor 50%. Het park is in 2022 in gebruik genomen. In dit geval is een gegarandeerde minimumenergieprijs afgesproken voor de energielevering via het private ringnetwerk van het nabijgelegen bedrijventerrein. Lokale bedrijven nemen de stroom af.
Het bedrijventerrein De Ecofactorij heeft zich verenigd als bedrijvencoöperatie en werkt aan een lokaal smart grid, onder andere met een MOOI-subsidie (Regeling Missiegedreven Onderzoek, Ontwikkeling en Innovatie).
Zonnepark Meijewetering
In de stad Utrecht is in 2023 een zonnepark gerealiseerd op bedrijventerrein De Wetering aan de Meijewetering. Het is het eerste zonnepark van de gemeente Utrecht. Het is een initiatief van Energie-U.
De stroom wordt direct aan de rioolwaterzuivering geleverd, waardoor er geen nieuwe netaansluiting nodig was. Belangrijk, want in Utrecht is sprake van netcongestie. Het waterschap Stichtse Rijnlanden is voor een derde eigenaar.
Flexibiliteit met netbeheerder
Op 25 november 2022 ging de nieuwe Netcode elektriciteit van kracht, waarmee netbeheerders meer mogelijkheden hebben om flexibele contracten af te sluiten. De netbeheerders kunnen afspraken maken over het tijdelijk verminderen of juist opvoeren van de productie, zodat het netwerk efficiënter benut kan worden (congestiemanagement).
Coöperaties met grotere opwekprojecten werken samen met de netbeheerders aan een betere benutting van het elektriciteitsnet.
Capaciteitsbeperkend contract
Als eigenaren van een windpark in Tholen, waren de coöperatie Zeeuwind en een agrarisch bedrijf in 2022 de eersten die een flexibel contract voor congestiemanagement afsloten met netbeheerder Stedin.
Zij maakten daarmee ruimte op het lokale net door hun windpark terug te regelen als het vol dreigde te lopen. Hiermee kwam netcapaciteit beschikbaar voor nieuw aan te sluiten zonnepanelen in de gemeente.
In 2023 tekenden de coöperatie Betuwewind uit Geldermalsen en netbeheerder Liander een vergelijkbaar capaciteitsbeperkend contract. De netbeheerder kan vragen om de windproductie te beperken als het druk is op het net, in ruil voor een vergoeding.
Net voor reservestroom
Betuwewind heeft daarnaast ook een afgesproken met Liander om op windstille dagen stroom van het net af te nemen. Op deze manier is er altijd stroom beschikbaar voor de voeding van de batterijen van een snellaadplein Watthub (zie verder), ook als het even niet waait.
- Zie ook het artikel: Te maken met netcongestie bij je zon- of windproject? Twee oplossingsrichtingen
Achtergrondinformatie
Voordelen van flexibiliteit
De netbeheerders en leveranciers vragen om flexibiliteit van producenten en consumenten. Daarmee ontstaan voor de coöperaties nieuwe manieren van geld verdienen door middel van handel op flexibiliteits- en onbalansmarkten, en de levering van flexibiliteitsdiensten.
Dit komt eenvoudig gezegd neer op het slim aan- en afschakelen van productie-installaties en/of elektrische apparaten, zodat vraag en aanbod beter op elkaar zijn afgestemd.
Flexibiliteit in de vorm van regelbaar vermogen en het aanbieden van reservecapaciteit op speciale energiemarkten kan geld opleveren. Dat gebeurde al op beperkte schaal en komt nu in een stroomversnelling.
Onderzoek voor meer flexibiliteit
Er zitten meer innovaties in het vat die draaien om het beter afstemmen van vraag en aanbod. Dat is nodig om de balans tussenvraag en aanbod, en de druk op het net, netcongestie, te verminderen. Hoewel het een complex dossier is, zijn er ook in de coöperatieve sector voorlopers die de weg bereiden.
Energie Samen coördineert de activiteiten rond coöperatieve flexibiliteit op landelijk niveau. Ook andere partijen, zoals hogescholen en universiteiten, werken nauw samen met de coöperatieve beweging.
We verwijzen naar Lokale Energie Monitor 2022 voor een beschrijving van deze onderzoeksprojecten: Wattflex, ACCEPT, Lokaal Energie Flexibiliteit en GridFlex en Coöperatief in Balans (Hanze Hogeschool).