Draagvlak voor windmolens creëren met een maatschappelijke tender: hoe doe je dat?

Aanleiding

Windenergie is niets nieuws voor de inwoners van Staphorst. In 2005 werden er in de gemeente al drie windmolens gerealiseerd. Daarna bleef het lange tijd stil, tot 2017 om precies te zijn. Toen klopte de provincie Overijssel bij de gemeente aan, met de vraag of Staphorst nog eens 12 megawatt aan duurzame energiecapaciteit wilde realiseren. “Daar hadden we in eerste instantie geen oren naar”, zegt Jaap van den Berg, afdeling omgevingsbeleid van de gemeente Staphorst. “Er waren meerdere gemeentes binnen de provincie die nog niets op het gebied van windenergie hadden gedaan. Laat hen eerst maar eens in actie komen, vonden we.”

Maar de provincie had tijdsdruk om de gestelde klimaatdoelstellingen te behalen en dreigde het op te leggen aan de gemeente, via een provinciaal inpassingsplan. Van den Berg: “Toen zijn we zelf aan de slag gegaan. Als het dan toch moet, doen we het liever zelf. En op onze manier.”

Wat is een maatschappelijke tender?

Het doel was om een honderd procent coöperatief windpark (zie kader voor meer informatie) te realiseren, waar vooral bewoners de vruchten van plukken. Maar hoe vlieg je dat aan? De gemeente Staphorst besloot om een maatschappelijke tender uit te zetten. In een notendop: een tender (of aanbesteding) is een uitvraag aan marktpartijen om een bepaalde opdracht uit te voeren. Die uitvraag wordt vaak gedaan door een overheidspartij, zoals een gemeente. We spreken van een maatschappelijke tender als de ingediende plannen ook beoordeeld worden op zaken als bewonersparticipatie, lokaal eigendom, draagvlak en maatschappelijke inpassing.

Met andere woorden: bij een maatschappelijke tender wordt er bewust rekening gehouden met de wensen en zorgen van bewoners. In de tender die de gemeente Staphorst in de markt zette, werd bijvoorbeeld expliciet gevraagd om de oprichting van een omgevingsfonds, waarmee andere duurzame projecten in de regio gefinancierd kunnen worden. Daarnaast eiste de gemeente dat de opbrengsten van het windpark maximaal zouden terugvloeien naar de gemeenschap, dat het windpark bij voorkeur 100 procent coöperatief tot stand zou komen én dat bewoners actief betrokken worden.

Middel om draagvlak te verhogen

Een maatschappelijke tender is dan ook een belangrijk middel om draagvlak in de gemeenschap te verhogen. Wanneer bewoners worden geconfronteerd met windmolens in hun regio, kan dat namelijk best vervelend zijn. Windmolens veroorzaken nu eenmaal een bepaalde mate van overlast, in de vorm van slagschaduw en geluid. “Als vervolgens de opbrengsten van het windpark in de zakken van een handjevol mensen verdwijnen, is dat extra zuur”, aldus Van den Berg. “Met een maatschappelijke tender kunnen we dat voorkomen. En ervoor zorgen dat de opbrengsten terugstromen naar de bewoners.”

“Officieel kan je in ons geval overigens niet van een tender spreken”, vervolgt hij. “Bij een tender gaat het namelijk om het verlenen van een opdracht, compleet met koop- of aannemingsovereenkomst, maar de gemeente Staphorst is op financieel vlak niet betrokken bij de realisatie van het windpark.” Afgezien daarvan had het proces echter alles weg van een tender. De gemeente deed een uitvraag voor 12 megawatt aan windenergie, vervolgens werden er plannen ingediend door marktpartijen, die werden beoordeeld door een deskundige commissie en uiteindelijk rolde er een winnend initiatief uit.

Kraakheldere en duidelijke uitvraag is belangrijk

Dat klinkt misschien als een simpel proces, maar er komt veel kijken bij het uitzetten van een maatschappelijke tender, zegt Van den Berg. Zeker als je het voor de eerste keer doet. Ten eerste moet de uitvraag zeer zorgvuldig zijn; alle aspecten ervan moeten volledig dichtgetimmerd zijn. Van den Berg: “Wij identificeerden drie onderdelen waar de uitvraag voor het windpark uit moest bestaan: landschap, financiën en communicatie/participatie. Rondom die onderdelen hebben we allerlei toetsingscriteria geformuleerd. Alles moet kraakhelder en duidelijk zijn, want je vraagt wel wat. Marktpartijen investeren veel tijd en geld om een plan te ontwikkelen en aan te leveren. Dat geld krijgen ze niet terug als een andere partij de tender wint. Daarom moet je als gemeente zo zorgvuldig mogelijk zijn.”

Daarnaast moet een gemeente zekerheid bieden, vervolgt hij: “Wanneer je de tender uitzet, kan er bijvoorbeeld geen sprake zijn van bestuurlijke onenigheid over het windpark. Iedereen moet op één lijn zitten, zodat je naar de markt kan communiceren: ‘Wie de tender wint, kan ook echt aan de slag’.”

• Benieuwd naar de volledige uitvraag van de gemeente Staphorst? Die is hier terug te lezen.

Een andere belangrijke uitdaging is het beoordelen van de ingediende plannen. Om dat zorgvuldig te doen, riep de gemeente Staphorst een beoordelingscommissie in het leven. Die bestond uit een financieel specialist, een communicatiespecialist en een landschapsdeskundige. “Deze commissie heeft alle plannen integraal beoordeeld”, aldus Van den Berg. “Eerst mochten marktpartijen een conceptplan indienen. Daar kregen ze een reactie op, zodat ze het konden aanscherpen. Vier weken later moesten de definitieve plannen op tafel liggen.”

Bewonersinitiatief wint tender Staphorst

In totaal werden er vijf plannen ingediend, waarvan er één afkomstig was van een bewonersinitiatief: Coöperatie Wij Duurzaam Staphorst. Dat plan kwam ook meteen als winnaar uit de bus. “Dat was geen liefdadigheid van onze kant, omdat het toevallig om een bewonersinitiatief ging”, benadrukt Van den Berg. “Wij Duurzaam Staphorst had simpelweg de beste en meest gedetailleerde plannen. Ze hebben het participatiegedeelte bijvoorbeeld heel goed geregeld; het hele gebied wordt bij het windpark betrokken en de inkomsten van het windpark stromen volledig terug naar de gemeenschap. Bijvoorbeeld via een omgevingsfonds, waarmee andere (duurzame) initiatieven of zaken als de aanleg van glasvezel gefinancierd worden.”

Bewonersinitiatieven zijn volgens Van den Berg de ideale partijen om coöperatieve, duurzame energieprojecten te realiseren. “Ze staan immers middenin de maatschappij en weten precies wat er speelt. Ze kennen het sentiment bij bewoners, komen gemakkelijker aan tafel bij bewoners en kunnen daardoor veel mensen meekrijgen. Dat is allemaal essentieel om een coöperatief windpark voor elkaar te krijgen.”

Omgaan met weerstand

Hennie Luten, projectleider bij Wij Duurzaam Staphorst en verantwoordelijk voor de realisatie van het windpark, is het daar volledig mee eens. “Technische kennis en kunde kan je inkopen en de daadwerkelijke bouw van het windpark wordt ook door derden uitgevoerd. Maar kennis over en gevoel bij de betrokken inwoners heb je of heb je niet. Bewonersinitiatieven hebben dat ‘wij- en samengevoel’ natuurlijk veel meer dan andere ontwikkelaars.”

Daarnaast kunnen bewonersinitiatieven beter omgaan met weerstand, vervolgt ze. Een fenomeen dat (helaas) bijna onvermijdelijk is bij de realisatie van een zonne- of windpark. “Voor dit windpark hebben we ook weerstand gehad van sommige bewoners. We stonden zelfs lijnrecht tegenover elkaar bij de Raad van State”, aldus Luten. “Maar het uitgangspunt is altijd geweest dat we (wat er ook gebeurt) met elkaar in gesprek kunnen blijven gaan en een kop koffie met elkaar kunnen drinken. Dat is gelukt, ondanks de verschillende visies op de komst van het windpark. Dat vind ik enorm waardevol.”

Meedoen aan tender is hard werken

Maar meedoen aan een maatschappelijke tender als bewonersinitiatief is niet gemakkelijk, benadrukt ze. “Je hebt een stelletje gekken bij elkaar nodig, die er echt voor gaan. We hebben héél hard gewerkt en ruim 50.000 euro aan kosten gemaakt om binnen korte tijd een goed plan op te leveren. Dit kan je er dan ook niet vrijwillig naast doen. En je moet durven investeren aan de voorkant, met het risico dat je de tender niet in de wacht sleept.”

Ondernemers en bewoners uit de gemeente sloegen de handen ineen met een extern communicatiebureau en windenergiespecialist Pondera om het plan te schrijven. Een accountant uit het dorp (die al ervaring had met windenergieprojecten) hielp ook mee en er werd een professioneel projectleider aangesteld. In het windplan werden alle facetten van het proces zo nauwkeurig mogelijk omschreven. Van de verdeling van de grondvergoeding en het compenseren van omwonenden tot de oprichting van een omgevingsfonds en de aandelenverdeling. “Aan de voorkant hebben we alles uitgebreid omschreven, zodat er aan de achterkant geen verrassingen ontstaan. Dat biedt ook zekerheid aan de gemeente, want die kan ons erop toetsen.”

De kracht van een maatschappelijke tender

Ook Luten ziet de maatschappelijke tender als een belangrijk middel om draagvlak te creëren. “Iedereen kan meedoen aan de tender, ook bewoners. Het stelde ons in staat om onze stem te laten horen en de regie te behouden over onze leefomgeving. Daarnaast is het voor gemeenten een mooie manier om de juiste kaders te scheppen voor een duurzaam energieproject en ervoor te zorgen dat de opbrengsten ervan terecht komen waar het hoort: bij de bewoners die er de meeste overlast van kunnen ervaren.”

“Als je op korte termijn een duurzaam energieproject wilt realiseren, is het heel gemakkelijk om naar een erkende energiereus te stappen. Die hebben het al vaker gedaan en kennen het klappen van de zweep”, vult Van den Berg aan. “Maar als je maatwerk wilt leveren, toegespitst op de wensen van bewoners, dan is een maatschappelijke tender heel belangrijk. Bij een erkende energiereus krijg je een kant-en-klaar plan. Bij een maatschappelijke tender krijg je maatwerk, waar de gemeenschap zich (zoveel mogelijk) goed bij voelt.”