Warmtenetten met een bewonerscoöperatie: koplopers aan het woord

Stand van zaken

Ted "Bij KetelhuisWG is de businesscase rond. Het definitief ontwerp is vastgesteld. De vergunningtrajecten lopen goed en zijn bijna klaar, dat geldt ook voor de financiering. KetelhuisWG heeft alle afspraken vastgelegd in een bestuurlijk akkoord met de gemeente, het waterschap en de woningcorporaties. Ondanks deze goede berichten blijft het spannend tot de finishlijn. Er worden toch nog wat horden bijgeplaatst."

Steven: "De gemeente Groningen is ver in de energietransitie en heeft samen met het waterbedrijf een lokaal warmtebedrijf, Warmtestad. Om een rol te kunnen spelen, moesten we kiezen voor samenwerking op gemeenteniveau. GP heeft een samenwerkingsovereenkomst met de gemeente en Warmtestad. Het plan is nu om een wijk met grondgebonden woningen in de wijk Selwerd-Zuid in Groningen-Noord aan te sluiten op een warmtenet. De coöperatie werkt daarbij als vertegenwoordiger van de bewoners en heeft ook de taak om met de bewoners intentieovereenkomsten af te sluiten voor aansluiting op het warmtenet. Deze rol klinkt ingewikkeld, maar het is waarschijnlijk dat deze situatie zich in de toekomst in meerdere gemeenten zal voordoen. De eerste 16 woningen zijn inmiddels aangesloten."

Theo: "In 2018 is het plan ontstaan. We hebben PAW-subsidie ontvangen. De organisatie is geprofessionaliseerd voor 300 woningen. We hebben de gemeente erbij gehaald. Deze heeft er ook niet echt verstand van. We hebben een marktuitvraag gedaan, gewonnen door Kelvin. Met deze drie partijen is een warmtebedrijf opgericht. Het is de bedoeling om na de zomer te starten met de bouw. We hebben een locatie aangekocht. We hebben een contract met een partij die de opwekinstallatie gaat bouwen, een contract met een partij die de warmte in de huizen gaat brengen, afleversets ophangen, de aanbesteding voor de aanleg van het warmtenet is rond, de aannemer voor de bouwlocatie is gecontracteerd, alle juridische stukken zijn rond. We kunnen in de zomer de due diligence door en met de financier komen tot financial close. En het belangrijkste, 90% van de wijkbewoners heeft inmiddels het contract getekend."

Sybrand: "Zes jaar geleden is een groep bewoners in Heeg begonnen met het idee om een warmtenet op basis van aquathermie aan te leggen. De groep is langzaamaan geprofessionaliseerd. We lopen wat achter. Inmiddels hebben we meer dan 50% getekende contracten. Het bleek een ingewikkelde exercitie om mensen te overtuigen. Via een laagdrempelige aanpak is met heel veel bewoners gesproken. De groep is samen met de gemeente naar Denemarken geweest. Dat was een hele goede exercitie. Met twee wethouders en een groep ambtenaren konden we drie dagen praten over hoe een collectief warmtenet in een dorp kan worden gerealiseerd. Dit heeft ertoe geleid dat de gemeente meewerkt aan de realisatie van het warmtebedrijf."

Hoe wordt de coöperatie als serieuze partner gezien?

Ted: "In Amsterdam hebben de woningcorporaties gebroken met het warmtebedrijf vanwege de tarieven. Bewoners in Amsterdam willen vat krijgen op de tarieven. Dat biedt kans voor coöperaties, omdat wij de financiering in eigen hand willen houden. Die discussie is volop gaande. Bewoners maken keuzes op basis van betaalbaarheid."

Deelname van bewoners

Steven: "We hebben een bijzondere situatie met een gemeentelijke coöperatie en een gemeentelijk warmtebedrijf. Bewoners willen in eerste instantie weten wat een warmtenet is en wat de betaalbaarheid ervan is. We zien dat de zeggenschap die een coöperatie biedt een onderscheidend punt is. Er loopt een transportnet van het warmtebedrijf langs de wijk. Bewoners begonnen de vraag te stellen 'waarom doen wij niet mee?'. In de fase daarna zag je dat mensen beter begonnen te begrijpen hoe de verhouding was tussen de gemeente, het warmtebedrijf en de georganiseerde bewoners in Grunneger Power. In de wijk Selwerd-Zuid, waar de riolering wordt vervangen, zie je dat heel wat bewoners enthousiast worden over een warmtenet. Ze willen veel weten maar ze willen ook veel zekerheden. De uitdaging voor ons is om de betrokkenheid van bewoners ook juridisch goed te regelen, zodat Warmtestad BV het dichtste in de buurt komt van een coöperatie. Daar maken we nu goede stappen in. Ik denk dat we op weg zijn."

Theo: "Wageningen is met 90% getekende contracten het meest succesvol in de bewonersbenadering." Theo geeft aan dat een van de belangrijkste punten is dat de coöperatie open en transparant is. "Dat zijn we niet alleen in woorden, maar ook in daden. Als iemand meer wil weten over een contract, nodig ik hem uit om mee te lezen. Een van onze teamleden gaat ook regelmatig de wijk in om mensen te spreken. Mensen kunnen alles vragen. We organiseren ook regelmatig thema-avonden over de verschillende vragen en leggen ook vragen terug in de wijk: weet je wat?; heb je er verstand van?; vind je er wat van? Bij de contractering hebben we heel duidelijk gezegd dat iedereen via internet een contract moet kunnen afsluiten, maar daarnaast hebben we ook een heel traject opgezet met bijeenkomsten in grote zalen en veel individuele keukentafelgesprekken. We hebben wel gemerkt dat mensen blijven doorvragen. We hebben dan wel gevraagd of dit relevant is voor ondertekening of dat ze vooral ook nieuwsgierig zijn."

Ervaringen met woningcorporaties

Sybrand: "In Heeg heeft de woningcorporatie zich afwachtend opgesteld door te zeggen ‘laat de huurder beslissen om mee te doen, dan faciliteren wij dit als corporatie’. Dat was lastig voor ons. Wij hadden liever gezien dat ze hadden gezegd ‘natuurlijk doen wij mee en wij nemen de verantwoordelijkheid om onze huurders te overtuigen’. Deelname van de woningcorporatie is belangrijk, omdat dit in één keer een enorme boost geeft aan de haalbaarheid van het project."

Theo: "Ik herken deze terughoudendheid. Woningcorporaties hebben te maken met veel spelregels. Met name de eis dat 70% van de huurders akkoord moet zijn werkte positief. Als 70% ‘ja’ zegt, doet 100% mee. Dat is belangrijk voor de business case. Anderzijds merkten we dat de woningcorporaties enorm veel zekerheden willen. Dat heeft ermee te maken dat hun eigen regels samenwerking met een lokaal initiatief in de weg zitten. Als coöperatie voldoen we nog niet aan alle eisen die worden gesteld aan een warmtebedrijf. Dat spel is nog niet uitgekristalliseerd."

Steven: "In Groningen ligt dat net wat anders omdat Warmtestad begonnen is met wat ze laaghangend fruit noemen, grote flatgebouwen met blokverwarming van woningcorporaties. Voor hun grondgebonden woningen ligt dat anders. Daar komt samenwerking met ons in beeld. Waar wij ook mee te maken hebben zijn VVE’s; in een aantal wijken zijn heel actieve. Als zij meedoen kun je ook grote stappen zetten. Wij werken met vijf criteria waarvan het goed is als VVE’s daaraan voldoen. Eén daarvan is goed bestuur en een actieve ledenvergadering."

Samenwerking met de gemeente

Ted: "We hebben in het begin een eigenwijze start gemaakt. We wilden alles zelf doen. Beetje puberaal gedrag. Vorig jaar januari heeft de gemeente gezegd ‘we willen het samen doen’. De gemeente, Waternet, woningcorporaties en wij werken samen in een stuurgroep. Drie olifanten en een muis. Sinds die tijd gaat het hartstikke goed. Alle partijen willen dat het gaat lukken. We zitten in een goede flow. We hebben inmiddels toegang tot de PAW-gelden. De controlemechanismen hiervan zijn wel zodanig ingewikkeld dat we de helft van de tijd aan het verantwoorden zijn, en de andere helft aan het ontwikkelen. Dat is geen gezonde situatie. De controlemechanismen zijn veel te groot. Je zal dat anders moeten doen en dat kan alleen maar als we met zijn allen een coöperatieve werkwijze hebben ontwikkeld."

Sybrand: "Wij hebben de gemeente opgevoed. Dat is zeer nuttig. Afgelopen week heeft de gemeente vergaderd over een eigen energiebedrijf. Heeg heeft de rol van de gemeente bepaald. Wij vroegen de gemeente ‘wat doen jullie in de warmtetransitie?’. Het is van groot belang dat de rol van de gemeente duidelijk is voor bewonersinitiatieven, omdat je elkaar anders op een vervelende manier kan tegenkomen. Dan kan de gemeente zeggen ‘nee, dat doen wij’, terwijl je als initiatief al drie jaar aan iets werkt. Je hebt civiel-publieke arrangementen nodig. Als er geen standaard is moet je eindeloos verantwoording afleggen. Dat helpt de transitie niet."

Hoe kom je bij de gemeente aan tafel?

Sybrand: "In Friesland is het wat makkelijker. De afstand tussen publiek bestuur en burgers is klein. Sterker nog, een ambtenaar van de gemeente heeft een jaar lang aan de keukentafel meegeschreven, terwijl we de plannen aan het vormen waren. Belangrijk is goede contacten met ambtenaren, bestuurders en met raadsleden."

Steven: "In Groningen was de bijzondere situatie dat er al een warmtebedrijf was. Wij hebben ook het puberale gedrag vertoond, waar Ted over sprak. Dat was ook goed om te doen, omdat we daarmee eigen kennis en knowhow opbouwden. We waren ook al landelijk met Buurtwarmte en Energie Samen de processen aan het inrichten. Dat heeft enorm geholpen. We hebben ook in Groningen een conferentie met 10 coöperaties georganiseerd waar we de samenwerking met gemeenten hebben benadrukt. Daar waren 20 gemeenten. Ik denk dat coöperaties en gemeenten elkaar nodig hebben. Coöperaties zijn sociale ondernemingen die opereren in het publieke domein. Ik denk dat je het echt samen moet doen en steeds opnieuw een goede rolverdeling moet afspreken. Wij doen ook steeds vaker een politiek rondje, ook met de oppositie."

Theo: "Zorg ervoor dat je als initiatief een goede analyse maakt van wie je moet hebben bij de gemeente, wie zijn de spelers, hoe lopen de hazen. En gebruik open avonden waar de betrokken ambtenaren rondlopen. Zorg dat je ze aanspreekt. En kijk binnen je team wie goed is in dit soort werk."

Ted: "In Amsterdam richten we ons op de wethouder en op ambtenaren. Wij zien het als hun taak om de raad mee te krijgen. Ik wil wel benadrukken dat we de meeste energie steken in de bewoners. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat zij betrokken blijven en zich eigenaar gaan voelen van het warmtenet. Bewoners moeten echt een stap zetten om zich eigenaar te voelen van de coöperatie. Dat gaat niet vanzelf. We moeten steeds benadrukken 'het is van jullie'. We organiseren volgende week een bewonersbijeenkomst, waar we 400 – 600 mensen verwachten van de 1.250 leden. We moeten zorgen dat die contacten goed lopen, dat we ook de goede informatie geven. Dat is de essentie van het spel. Het feit dat we zoveel leden hebben, dat we zoveel startcontracten hebben, geeft ons een positie.

Nieuwe warmtewetten

Sybrand: "Er komen twee belangrijke nieuwe wetten aan, de Warmtewet en de Wet Gemeentelijke Instrumenten Warmtetransitie (WGIW). In de nieuwe Warmtewet wordt de mogelijkheid genoemd dat burgers en bedrijven zich kunnen organiseren in een lokale warmtegemeenschap. Dat is heel belangrijk. De vraag is hoe dat in de praktijk gaat werken. Het feit dat je een warmtegemeenschap kan zijn is mooi, maar je moet wel weten wat de gemeente wil. Hoe eerder je met de wethouder aan tafel zit en hem of haar bevraagt wat de gemeente gaat doen, des te beter. Doel van de WGIW is dat de gemeente – via de afsluiting van het aardgasnet – druk kan uitoefenen voor de realisatie van een warmtenet. Dit gaat niet vanzelf lukken. Er moet de komende jaren eerst een werkbare aanpak worden ontwikkeld voordat een meer dwingende aanpak mogelijk wordt."

Varianten van een warmtebedrijf

De wet kent vier varianten van een warmtebedrijf: 1) een bedrijf met een publiek meerderheidsbelang, 2) een warmtegemeenschap van afnemers, 3) een joint venture waarbij het netwerkbedrijf mee kan doen en 4) de mogelijkheid om een klein particulier warmtebedrijf te starten met minder dan 1.500 klanten. De praktijk is dat bijvoorbeeld Wageningen kiest voor éénderde overheid, éénderde warmtegemeenschap en éénderde bedrijfsleven. Die variant zit niet in de wet. In feite willen de meeste initiatieven allemaal een combinatie van variant één en twee.

Theo: "Onze constructie is het gevolg van het feit dat het zo ontzettend lang heeft geduurd voordat de nieuwe warmtewet er was. We zijn daarom zelf iets gaan verzinnen met dit als uitkomst. Nu is er een wet en moeten we nadenken wat dit voor ons betekent."

Sybrand: "Belangrijk is ook dat de wet ook op verschillende plekken nog moet worden uitgewerkt in een Algemene Maatregel van Bestuur. Daar zitten vaak de haken en ogen. Daar wordt bepaald wat je precies moet doen en wat de rol wordt van de toezichthouder ACM. Dat soort zaken moeten echt duidelijk worden wil je je rol als warmtegemeenschap kunnen pakken."

Financiering

Theo: "In het begin was het lastig. Mijn collega had het plan in eerste instantie uitgewerkt, maar het werd al snel duidelijk dat dit veel werk was en betaald moest worden. De gemeente was buitengewoon creatief in de beginfase. Ik was nog een half jaar gemeenteambtenaar. Op een bepaald moment kwam de jackpot binnen dankzij de PAW-subsidie. Dan kun je heel veel stappen zetten waar anderen nu tegenaan lopen.

Aan de andere kant waren er veel dingen die niet geregeld waren. We moesten alles zelf verzinnen. In verhouding hebben we hiervoor heel veel procesgeld opgemaakt. We hebben nu een business case met een begroting waarin we uitgaan van een investering van ongeveer 12,5 miljoen euro. Daarvan is een groot deel PAW. Daarnaast hebben we met succes een beroep gedaan op de Warmtenetten Investerings Subsidie (WIS). We hebben de bewoners gevraagd ISDE-subsidie aan te vragen voor de aansluiting op het warmtenet. We sluiten alle bewoners kosteloos aan mits ze gasloos zijn en mits ze de ISDE aanvragen. Daarmee hebben we nog een pot geld. De woningcorporatie maakt gebruik van de SAH-regeling en doet zelf ook wat. Daarmee hebben we eigen financiering van ongeveer 4,5 miljoen. Dat kan onze business case dragen.

Vervolgens kunnen we de warmte goedkoop maken, ongeveer 5 euro per Gigajoule doordat we de gemeente gevraagd hebben om garant te staan. De gemeente overweegt dit te doen. Dat betekent dat we naar publieke banken toe kunnen, die een beduidend lagere rente vragen dan commerciële banken. Dat scheelt 5 euro per Gigajoule. Op die manier hebben wij het helemaal dicht gerekend.

De grote klapper zat in de PAW-subsidie. Ik merk dat bij alle initiatieven om me heen. Zonder PAW-subsidie hebben ze een enorm gevecht om ook maar één euro te krijgen. Je moet de meest rare dingen betalen, juridische kosten, ontwerpkosten, verzin het maar. Het loopt heel hard op. En daarnaast kan het team bij een dergelijke miljoeneninvestering niet meer uit vrijwilligers bestaan."

Sybrand: "Wij zijn op dit punt een stapje verder. We hebben de gemeenteraad ervan overtuigd dat ze ons een garantstelling moeten geven. We hebben een avond georganiseerd voor de gemeenteraad, zodat ze precies weten wat we aan het doen zijn. Dat is voor mensen in de gemeenteraad heel erg lastig. Zij weten niet wat een warmtebedrijf is. Het was allemaal heel inzichtelijk. Ze hebben ons bijna unaniem deze garantstelling voor de Bank Nederlandse Gemeenten gegeven."

Ted: "Opvallend is dat wat betreft de financiering wij de boodschap krijgen van de gemeente dat ons investeringsplan, onze business case aan alle normen voldoet. Het project is niet te duur. Het is niet te ingewikkeld. Het totale financiële volume is 30 miljoen over 30 jaar. Maar dan lopen we toch aan tegen het feit, hoe vervelend dat ook is, dat we per se uit moeten gaan van publieke financiering. Of de Bank Nederlandse Gemeenten óf de Waterschapsbank. Daarover zijn we in vergevorderde gesprekken. Dat gaat ook lukken. Het veronderstelt wel een rol voor de gemeente. De gemeente wil deze ook pakken. In feite is de renteverhoging van de afgelopen jaren dus bepalend voor hoe je deze projecten kunt financieren. Dus heb je garanties nodig van de lokale overheid. Dat is waar we nu staan."

Warmtegemeenschappen en financiering

Het idee van een warmtegemeenschap is een gemeenschap van afnemers. De overheid is hier in principe niet bij betrokken. Wat betekent de noodzaak van gemeentegarantie in dit verband?

Ted: "In ons geval hebben we gezegd dat we tijdens de realisatiefase, als er nog risico’s in het project zitten, een aparte relatie willen afspreken met de gemeente Amsterdam en dus ook garanties vragen aan de gemeente Amsterdam. Tijdens de exploitatiefase, als de risico’s uit het project zijn, kun je zonder garanties zelf bij die publieke banken terecht. Dat doen we dus om verregaande bemoeienis van de gemeente na de realisatiefase te beperken. Dan zijn we een zelfstandig opererende club."

Steven: "In Groningen hebben we te maken met een publiek warmtebedrijf en een groter project. Het warmtebedrijf heeft twee PAW-subsidies, subsidie van Nieuwe Warmte Nu en er is Europees geld voor aangevraagd. Het gaat om heel andere bedragen. Er moet ondanks deze subsidies nu een splitsing komen in de financiering omdat het risico voor het waterbedrijf anders te groot wordt. Als het gaat om eigenaarschap hebben wij met de gemeente Groningen een ontwikkelmodel afgesproken, waar de gemeenteraad mee heeft ingestemd. Daar kan de coöperatie ingroeien. De coöperatie zou bijvoorbeeld warmte kunnen leveren. Een vraag is of de coöperatie mede-eigenaar van het net zou willen zijn. Daarvoor kun je waarschijnlijk beter zeggen dat je eerst wacht hoe het loopt en dat je in de toekomst kunt denken aan herfinanciering en mede-eigenaarschap. Dat is nu niet het geval. De gemeenteraad heeft gezegd dat het decentrale stuk mogelijk kan worden overgelaten aan bewoners. Maar het centrale stuk is zo kostbaar, dat gaan ze eerst zelf doen."

Sybrand: "Uiteindelijk is het van groot belang dat duidelijk is wat de gemeente doet. Het gaat om enorme bedragen. De overheid heb je hard nodig. Zeker een gemeente, die bepaalt waar een warmtekavel komt en beslist over het warmtebedrijf, moet je te vriend houden. Het moet dus duidelijk zijn wat de gemeente wil. Dat wil ik nogmaals benadrukken. Wij zijn allemaal met de PAW-subsidie ruim bemeten, maar desondanks zijn we vanwege de rentelasten met handen en voeten gebonden aan de gemeente.

Is er rendabele exploitatie en kan dat zonder PAW-subsidie?

Theo: "Dit zijn twee verschillende vragen. Wij hebben een sluitende business case. Daarin hanteren wij de kosten-plus methode. Dat betekent dat we proberen een redelijk constante warmteprijs te krijgen. Verlies is een woord dat wij niet gebruiken. Als we verlies zouden lijden, heeft dat direct consequenties, voor de gemeente die moet bijspringen, maar vooral voor de warmteprijs het jaar daarop. Een ander aspect zijn de financieringskosten. Het was niet gelukt zonder de PAW-subsidie. Als wij 12,5 miljoen hadden moeten lenen tegen een erg lage rente, dan komt dat direct terug in de warmtekosten. Dat kan geen enkele business case aan. Dat merk je natuurlijk ook bij de commerciële bedrijven. Iemand moet het betalen. Als je 12,5 miljoen beschikbaar stelt, dan moet dat terugkomen in de warmtetarieven, waardoor ze torenhoog worden. Zonder de subsidies hadden we het niet gered."

De toekomst

Ted: "Ik denk dat de ontwikkelkosten van warmtenetten gehalveerd moeten worden, mits gestandaardiseerd. Ik hoop dat dit ervoor zorgt het ontwikkelfonds van Buurtwarmte in de ontwikkelkosten kan voorzien."

Steven: "Ik denk dat we met Buurtwarmte een dienstverlening kunnen opzetten op basis van alle kennis en ervaring die we met zijn allen gebundeld hebben. Daar hoort het ontwikkelfonds bij. Coöperaties kunnen uit dit fonds een lening van een miljoen krijgen, als ze aan een aantal criteria voldoen. Dat kan met steun van Buurtwarmte net voldoende zijn om in de volgende fase van een project te komen."

Theo: "Het ontwikkelfonds kan zeker een bijdrage leveren. Maar er is iets extra’s nodig voor de investeringen. Belangrijk is ook dat al onze kennis en ervaringen, publicaties, tools, best practices nu worden ingebracht in de Energie Samen kennisacademie. Daardoor kunnen we veel zorgen wegnemen van startende initiatieven."

Sybrand: "Die best practices zijn heel erg belangrijk. Dit moet gewoon van een leien dakje gaan. Eigenlijk moet alle tijd die je hebt, zitten in het overtuigen van je medebewoners van het nut en de noodzaak van een collectieve oplossing. Alles wat daarvan afleidt moet worden weggepoetst. We zijn nu veel te veel tijd kwijt met de verantwoording van elk klein bedragje dat we uitgeven. Het is natuurlijk allemaal gemeenschapsgeld, maar de tijd die nodig is voor verantwoording is bizar. Dat gun ik niemand."

Ted: "Wij zeggen altijd tegen de gemeente Amsterdam dat ons project pas geslaagd is als we minstens tien opvolgers hebben, die ook gaan slagen. We hebben nu vier projecten, die eigenlijk dezelfde stappen zetten als wij hebben gezet. Daar stoppen we ook energie in zorgen dat zij ook gaan slagen. Zij worden als het ware meegenomen in de stroom. Dat is wat we kunnen doen op dit moment. Wij hebben al onze ervaringen ook op een website gezet. Dat wordt goed bekeken. Daar zijn we trots op. De grote uitdaging voor Energie Samen en HIER is om te zorgen dat die standaardaanpak er is en dat we ook durven te zeggen ‘het is niet elke keer helemaal nieuw, gewoon de normale stappen zetten met elkaar’."

Sybrand: "In Warm Heeg hebben we veel geleerd van de drie andere initiatieven hier aan tafel. De opgedane kennis wordt gebundeld. Al onze kennis hebben we gebundeld in een logboek, waar honderden documenten in zitten. Dat hoeven anderen die na ons komen niet opnieuw te doen. Maar bereid je voor, het is niet zomaar geregeld."