Energiearmoede, de aanpak van onderop
Kort nadat TNO in september 2021 het meest uitgebreide onderzoek naar energiearmoede in Nederland publiceerde, begon de gasprijs scherp te stijgen. De Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 heeft de onzekerheid over de ontwikkeling van de fossiele energiemarkt verder vergroot. En Nederland is Europees gezien al geen koploper op het gebied van energiearmoedebestrijding. Uit Rotterdam komt een inspirerend voorbeeld van hoe het wél kan.
Energiearme huishoudens geven een drie tot vier keer groter deel van hun inkomen uit aan energie dan gemiddeld. De energierekening stond al in 2018 bij het NIBUD in de top-5 van schuldenveroorzakers en als het huidige prijsniveau aanhoudt, kan het aantal huishoudens dat in energiearmoede leeft in een jaar tijd met nog eens 200.000 stijgen naar driekwart miljoen, verwacht TNO.
Brede benadering van energiearmoede
Energiearmoede is meer dan alleen het niet kunnen betalen van de rekening. Het kan ook gaan over witgoed: mensen in energiearmoede hebben vaak apparatuur met een laag energielabel. En als zo’n wasmachine stuk gaat, wat veel stress oplevert, is er vaak niet de mogelijkheid om een (duur) energiezuinig apparaat te kopen.
De woning is ook een factor. Als die een laag energielabel heeft, hebben de inwoners vaak last van vocht en schimmel. Dat is niet alleen heel naar, het heeft ook nadelige gezondheidseffecten. Er zijn ook sociale effecten van energiearmoede: wie de verwarming uit heeft, nodigt meestal niet graag mensen uit in zijn koude huis.
Bestrijden van energiearmoede levert winst op op het gebied van:
- Lastenverlichting
- Fysieke & mentale gezondheid
- Energiebesparing
- Werkgelegenheid
- Emissiereductie
- Preventie sociaal isolement
- Preventie schulden
Europa stimuleert
Het is een veelkoppig monster, maar aan aan energiearmoede is veel te doen , zegt TNO-onderzoeker Koen Straver. Iedere euro die in de aanpak ervan wordt geïnvesteerd, levert 2,5 euro aan maatschappelijk bespaarde kosten op. De Europese Commissie (EC) stimuleert het maken van beleid op de bestrijding van energiearmoede, maar in tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk, loopt Nederland hierbij niet echt voorop. Zo rapporteren wij onze cijfers volgens de EC nog onvoldoende en ligt er ook nog steeds geen plan om de cijfers omlaag te brengen.
"Iedere euro die in de aanpak van energiearmoede wordt geïnvesteerd, levert 2,5 euro aan maatschappelijk bespaarde kosten op"
De energietransitie en energiearmoede
Naast de energierekening en de woningkwaliteit speelt ook de energietransitie een rol bij de bestrijding van energiearmoede. TNO signaleert dat het risico bestaat dat de energietransitie leidt tot een toename van energiearmoede. Maar het verduurzamen van huizen kan ook juist leiden tot minder energiekosten en gezondere leefomstandigheden. Het bestrijden van energiearmoede maakt bovendien deel uit van een rechtvaardigere energietransitie.
Woningcorporaties hebben een belangrijke rol. Haal dat groot onderhoud naar voren en geef slechte woningen eerst aandacht, bepleit Straver, naast structurele monitoring op nationaal niveau en gericht beleid. Als je weet wie je doelgroep is, weet je beter hoe je deze kunt helpen. Een alleenstaande ouder is misschien veel meer geholpen met een energiezuinige wasmachine.
Straver: "Een energiebox bezorgen met handige hulpmiddelen is goed, maar geef daar een advies bij. Kom één of twee keer langs, probeer structureel met huishoudens in gesprek te zijn over energiebesparing."
OpZuinig! in Rotterdam
Een organisatie die dat al jaren doet, is het Rotterdams Milieucentrum (RMC). Waar wonen energiearme huishoudens? Relatief veel in Friesland, Groningen en Limburg, en in absolute aantallen veel in Rotterdam, Amsterdam en Eindhoven/Helmond. Er zijn echter grote verschillen per wijk. In slechts vijf gemeenten en in 7% van de wijken is meer dan 10% van de huishoudens energiearm. De bestrijding van energiearmoede is daardoor heel geschikt voor gericht beleid per gemeente of regio.
Onder de noemer opZuinig! onderneemt het RMC sinds 2009 diverse activiteiten om Rotterdam energiezuiniger te maken en slaagt er daarbij in om energiearme huishouden te bereiken met zelf opgeleide milieucoaches, zo'n 800 vrijwilligers sinds de start in 2009.
Voorlichting als sociaal proces
Het RMC heeft onlangs een nieuwe sticker geplakt op zijn ‘meetlat’, een folder met tientallen energiebesparingstips die deel uitmaakt van het arsenaal aan informatiemateriaal. '2x', staat er met grote letters op. "De energieprijzen stijgen maar door! Genoemde bedragen zijn nu 2x hoger."
Die folder wordt niet door de brievenbus geduwd, maar persoonlijk uitgedeeld door de milieucoaches van het RMC. "Zij zijn onze ambassadeurs en werven zelf ook weer potentiële nieuwe coaches", legt Emile van Rinsum uit. Hij is al bijna twintig jaar directeur van de stichting en geen milieuspecialist, zegt hij. Een professionele Rotterdammer mag je hem wel noemen. Juist omdat het RMC de stad en haar inwoners zo goed kent, en al zo lang een consistente aanwezigheid in de wijken heeft, komen hij en zijn medewerkers met hun informatie binnen bij de mensen die 't het hardst nodig hebben. Hun voorlichting maakt altijd deel uit van een sociaal proces. Voorlichting in groepsverband motiveert en werkt het beste, is Van Rinsums ervaring.
"Onze focus ligt op gedrag. Met de inhoud van de box kan je potentieel 180 euro per jaar besparen, maar met ander gedrag vele honderden euro’s meer"
Hoe je ‘de rest van Nederland’ bereikt
Het uitdelen van de gratis Energiebox010 is een feestje met muziek en straattheater waar mensen flink voor in de rij staan. Enkele tientallen Rotterdamse milieucoaches namen op 2 april weer de tijd om de belangstellenden voor één van de ruim duizend boxen zeker vijf minuten te spreken over de manieren waarop ze energie kunnen besparen.
Van Rinsum: "Dat is veel effectiever dan gewoon uitdelen. Onze focus ligt op gedrag. Met de inhoud van de box kan je potentieel 180 euro per jaar besparen, maar met ander gedrag vele honderden euro’s meer." Bij het in ontvangst nemen, kan meteen een afspraak worden gemaakt zodat een energiemonteur je thuis kan komen helpen.
Vanuit het hele land komen mensen kijken hoe het RMC het doet. Op het Evenement HIER opgewekt 2022 werd Van Rinsum door moderator Sible Schöne – die daarbij verwees naar alle witte mensen in de zaal – aangekondigd als ‘een lichtend voorbeeld in de milieubeweging van hoe je de rest van Nederland bereikt’. Uiteraard is Van Rinsum zelf heel nuchter over de aanpak van zijn stichting, die actief gemeenschappen benadert: "Als je dit heel veel doet, gaan de mensen je leren kennen. Eigenlijk is het zo simpel. Je stapt gewoon binnen."
Dit artikel is gebaseerd op de sessie 'Energiearmoede, de aanpak van onderop' tijdens het Evenement HIER opgewekt op 30 maart 2022.
