Een sociale en duurzame wijk: Buurtbedrijf Zandweerd timmert aan de weg

Warmtenet als aanleiding 

Zandweerd is van oudsher een arbeiderswijk. Tegenwoordig is de wijk, die ligt tussen de IJssel en het spoor, de meest gemiddelde van Nederland – aldus het CBS. De 12.000 inwoners vertegenwoordigen verschillende leeftijden, beroepen en culturele achtergronden. En van de 6.000 woningen is de helft koop, en de helft huur.  

In 2019 kwam de gemeente met het plan om er een warmtenet aan te leggen, waarvoor ze bewoners vroeg om mee te denken. Zo’n twintig mensen stonden op, waaronder Esther Klaassen, die sinds 2000 met haar gezin in de wijk woont.  

Na afsluiting van de reeks gesprekken wilden de bewonersafgevaardigden het lijntje met de gemeente behouden en daarnaast in de wijk starten als verduurzamingsteam. Esther: “We wilden de mensen in onze wijk helpen met energie besparen.”  

Om de eerste kosten te dekken – voor onder meer een website, zaalhuur en de inkoop van isolatiemaatregelen – vroegen ze de gemeente om een klein budget. De gemeente stemde in. Sindsdien timmeren de bewoners aan de weg. 

Van klussen tot borrels  

Als Buurtbedrijf Zandweerd met drie onderliggende stichtingen organiseert de club duurzaamheidsborrels, informatieavonden, gezamenlijke inkoopacties en zwerfafvalsessies. Ook hebben ze een klusteam dat bij mensen thuiskomt, en helpen ze buurtgenoten een-op-een met verduurzamen.  

“Iedereen in de wijk mag gratis een beroep doen op onze klussendienst. We doen kleine klussen, zoals tochtstrips plakken, brievenbusborstels plaatsen en muurtjes witten”, vertelt Esther. Het team staat voor iedereen klaar, ook voor wie de klusjesman wel kan betalen.  

“De mensen die ons het hardste nodig hebben – omdat ze bijvoorbeeld in een sociaal isolement zitten, een laag inkomen hebben of met een psychische aandoening kampen – reageren er voornamelijk op. Daar zijn we heel blij mee”, aldus Esther.  

Hoewel de dienst gratis is, vraagt de initiatiefgroep altijd wat iemand terug kan doen voor de wijk. Esther: “Denk aan zwerfafval rapen, een kopje koffie drinken bij een eenzame buurtgenoot, of meehelpen met een gezamenlijke maaltijd in het buurthuis. Zo zetten we in op sociale verbinding, zetten we mensen in hun kracht en voelen ze zich van betekenis. We hebben gemerkt dat dat heel goed werkt.” 

Sociale verbinding als rode draad 

Het grootste inzicht van de eerste twee jaar was dat het sociale aspect de sleutel is om mensen te laten nadenken over verduurzamen, vertelt Esther. “Het is belangrijk dat je laat zien dat je je om de ander bekommert. Vraag mensen wat hen bezighoudt, wat hun persoonlijke situatie is en of ze zorgen hebben over de komende winter. Het gesprek aangaan is het beginpunt van vertrouwen. Pas als je elkaar kent en vertrouwt, kan het gesprek gaan over de temperatuur in huis en of de cv-ketel aan vervanging toe is.”  

Sinds dat besef laat de groep haar activiteiten daarop aansluiten. Zo organiseert ze niet meer alleen informatieavonden over verduurzaming, maar ook gezellige wijkdagen waar je elkaar en de verenigingen in de wijk leert kennen.  

Esther legt uit: “Een wijkdag is een vrolijke dag met slingers en activiteiten. Duurzaamheid is er met opzet geen groot thema. Wel zetten we er wat duurzame kraampjes neer, maar op een manier waarop bewoners duurzaamheid ervaren als iets dat erbij hoort.” 

Als fysieke uitvalsbasis maakt de initiatiefgroep gebruik van het buurthuis, Buurthuiskamer Zandweerd. Esther: “Een mooie en handige manier om zowel in contact te komen met mensen die hulp kunnen gebruiken als met de professionals in de wijk, zoals zorgverleners, de wijkopbouwwerker en wijkagent.” 

Ook in de communicatie zet het buurtbedrijf in op het sociale aspect. Ze brengen hun eigen ‘buurtglossy’ uit met het laatste nieuws, activiteiten, en praktische tips voor verduurzaming en kostenbesparing.  

Het lukt het buurtbedrijf al aardig om bewoners met verschillende achtergronden te bereiken. In 2021 bleek uit een peiling dat al 70% van de buurtbewoners de club kende. “Sinds kort organiseren we de maandelijkse buurtborrel steeds op een andere plek in de wijk. Dat draagt daaraan bij. Op onze informatieavonden komen ook steeds meer mensen van verschillende achtergronden, dus dat gaat goed. Maar het liefst betrekken we die mensen in de toekomst ook als vrijwilliger”, aldus Esther.  

Vier stichtingen 

Sinds 2023 bestaat de organisatorische constructie uit vier stichtingen. Stichting Buurtbedrijf Zandweerd is de moederstichting die de langetermijnvisie in de gaten houdt, met samenwerkingspartners en mensen in de buurt in gesprek gaat, en nieuwe ideeën met hen verkent. De concrete uitvoering ligt bij de stichtingen Duurzaamheidsteam, Klussendienst en Buurthuiskamer Zandweerd. Iedere stichting heeft een eigen bestuur, Esther is voorzitter van het buurtbedrijf. 

“Deze constructie is momenteel het meest praktisch voor het aanvragen van subsidies. We zijn nog aan het uitpluizen welke rol we willen spelen als verschillende stichtingen. Het zou kunnen dat we in de toekomst alsnog voor de juridische vorm van een coöperatie of vereniging kiezen”, legt Esther uit.  

Je vraagt je misschien af wie de stichtingen draaiende houden. Esther: “Onze kerngroep bestaat uit zo’n 30 vrijwilligers. Daarnaast hebben we twee mensen in dienst. De hoofdklusser voor vier dagen per week en de klussencoördinator voor twee. Ze worden betaald uit een potje van de gemeente voor verduurzaming van de wijk.”  

De groep krijgt ook ondersteuning van partners in de wijk: de professionals van de Buurthuiskamer, woningcorporatie, gemeente en het milieucentrum.  

Samenstelling vrijwilligersgroep 

De club wordt dus gedragen door vrijwilligers. Een deel is gepensioneerd, maar het gros doet het vrijwilligerswerk naast een baan. Zelf besteedt Esther vier tot zes dagdelen aan Zandweerd, waarnaast ze nog drie dagen op zzp-basis werkt als adviseur kwaliteitszorg voor onderwijs en overheid. Hoewel ze toegeeft er af en toe wel wakker van te liggen, geeft het buurtbedrijf haar vooral veel voldoening en lol.  

Esther: “Wat motiveert is de energie die je van elkaar krijgt en dat je wat voor de buurt kan betekenen. Dat maakt het voor iedereen echt de moeite waard. Maar je moet er wel voor elkaar zijn en die verbondenheid voelen, anders red je het niet.”  

De vrijwilligers brengen samen allerlei expertises in. Zo zit er een kunstenaar in de groep, een projectleider, een communicatie-expert en een ingenieur.  

Hoewel ze streven naar meer diversiteit, is de meerderheid hoogopgeleid en van middelbare of pensioenleeftijd. “We zijn zoekende naar hoe we ons team inclusiever kunnen maken. We zijn een doorsnee wijk voor Nederland, maar ons bestuur is daar nog geen afspiegeling van”, aldus Esther.  

De vrijwilligers delen een passie voor duurzaamheid. Toch is dat niet hun belangrijkste drijfveer. Esther: “Sociale verbinding en iedereen in zijn kracht zetten is echt ons speerpunt. Het duurzaamheidsprogramma staat nu voorop, omdat dit onderwerp veel mensen treft.” 

Ambities en samenwerken met de gemeente 

Met de gemeente werkt het buurtbedrijf al vier jaar prettig samen. Er lopen nu gesprekken over welke rol de bewoners kunnen gaan vervullen in de ontwikkeling van het toekomstige warmtenet. De gemeente heeft recent namelijk besloten om dat zelf aan te leggen en te exploiteren.  

Esther: “We hoeven niet zo zeer economisch eigendom, maar willen wel zeggenschap over welke warmtebron gekozen wordt en of er alternatieve energiebronnen kunnen worden aangeboden. Keuzevrijheid en betaalbaarheid vinden we het belangrijkste.”  

Ondanks dat bewonersgroep en gemeente positief en transparant samenwerken, zijn er ook knelpunten. Zo wisselen de ambtenaren vaak van baan. “Dan heb je net een goede klik en samenwerking met iemand gevonden en dan vertrekt hij alweer. Dat zorgt voor vertraging en frustraties”, vertelt Esther.  

Ook is het voor een gemeente lastig om plannen integraal te benaderen, vervolgt ze. “We leggen regelmatig nieuwe ideeën bij de gemeente neer. Zo zouden we een plein in de wijk graag vergroenen, met meer ruimte om te spelen en fietsen te parkeren. Alleen kijkt de afdeling parkeren vervolgens naar de fietsplekken, de afdeling groenbeheer naar de planten, en de afdeling riolering naar de buizen onder de grond. Die perspectieven conflicteren met elkaar, waardoor zo’n project niet van de grond komt. En expertise op het gebied van hittestress of klimaat zit ook nog niet aan tafel.”  

Voor de verre toekomst dromen de vrijwilligers over een onafhankelijk Zandweerd, waarbij de bewoners officieel taken van de gemeente overnemen en vormgeven. Eerst op het gebied van duurzaamheid, maar later wellicht ook voor groenvoorziening, zorg, jeugd en zwerfafval. “Met dezelfde middelen of minder kunnen we als wijkbewoners veel meer bereiken dan de gemeente”, stelt Esther.  

“We hebben de juridische constructie van een gebiedscoöperatie in gedachten en zijn daar met de gemeente ook al over in gesprek,” vervolgt ze. “We werken al jarenlang goed samen en het vertrouwen is goed. We zetten kleine stapjes.”  

Een andere ambitie van de initiatiefgroep is een sociale werkplaats of leerwerkbedrijf starten, om buurtbewoners te begeleiden naar een betaalde baan. “En misschien dat we met het klussenteam ook meer commerciële klussen gaan doen voor woningbouwbedrijven,” aldus Esther. 

Tips voor andere initiatieven 

Voor andere initiatiefgroepen heeft Esther vijf tips: 

• “Maak gebruik van de krachten die er al zijn in de wijk waar je op mee kunt liften. Misschien is er al een buurtkrant bijvoorbeeld, dan heb je goud in handen. Of wellicht is er al een actieve speeltuinvereniging. Kijk wat er al is en sluit daarbij aan of werk samen.” 

• “Leg contact met de wijkmanager van de gemeente. Die weet vaak al goed wat er speelt en kan helpen een vliegende start te maken.” 

• “Haal behoeftes op in de wijk. Gewoon aanbellen bij mensen, of af en toe op straat koffie uitdelen.” 

• “Durf te vragen, bijvoorbeeld om startbudget. Dat budget heeft ons heel erg geholpen om serieus benaderd worden door andere partijen. Vaak zijn er vanuit de gemeente ook regelingen voor buurtinitiatieven.”  

• “Begin gewoon! Blijf er niet te lang over praten, staar je niet blind op smartdoelen of een goede aanpak. Niemand weet precies wat er komen gaat of wat de beste aanpak is. Ga aan de slag!” 
   

Dit ervaringsverhaal maakte HIER in samenwerking met RVO.