HIER opgewekt en SIE: Warmte-initiatieven, lessen van de voorhoede
Bewonersinitiatieven die zich bezighouden met duurzame warmte zijn pioniers. Intensief samenwerken met gemeenten en externe partijen is iets waar iedereen nog aan moeten wennen. Wel zijn er al goede voorbeelden die laten zien hoe het kan. HIER en SIE onderzochten van zes initiatieven welke technische, financiële en sociale uitdagingen zij overwinnen.
Terwijl gemeenten druk bezig zijn met het opstellen van warmteplannen, zijn door het hele land al vele lokale initiatieven gestart met het aardgasvrij maken van hun wijken, dorpen en steden. Een deel van deze initiatieven is geformaliseerd (en gesubsidieerd) in het Programma Aardgasvrije Wijken van de overheid. De komende jaren wil het kabinet samen met gemeenten ongeveer 100 bestaande wijken aardgasvrij maken. In 2018 is gestart met 27 proeftuinen. In oktober 2020 zijn er 19 nieuwe proeftuinen geselecteerd. Daarnaast zijn er wijken zelfstandig aan de slag of als onderdeel van een commercieel project.
Verschillende fasen en rollen onderzocht
We zien verschillende vormen van participatie tussen overheid en initiatiefnemers: van financiële deelname, opdrachtgeverschap, co-creatie tot volledige exploitatie. De zes onderzochte initiatieven in dit rapport verkeren in verschillende fases: van oriëntatie, ontwikkeling/aanbesteding en bouw tot beheer en exploitatie. Ook verschillen ze in aanpak, financiering en het gebruik van warmtebronnen. Hun ervaringen zijn in interviews uitgevraagd. Daarnaast is deskresearch gedaan naar juridische kaders en participatievormen, zodat deze ervaringen in een bredere context geplaatst kunnen worden.
Lessen en aanbevelingen
De belangrijkste les die uit dit onderzoek naar voren komt is dat de warmtetransitie veel meer is dan het organiseren van de techniek. Het organiseren van de samenwerking met bewoners is minstens zo belangrijk. Spreek bewoners aan op thema’s die voor hen belangrijk zijn: betaalbaarheid, comfort en leefbaarheid. En onderschat niet de kennis en capaciteiten die onder de bewoners aanwezig is. In diverse initiatieven leverde dit goudgeld op.
Samenwerking
Inventariseer in het begin van het project wat de belangrijkste doelen en ambities van alle partijen zijn die met elkaar samenwerken. Kijk waar deze elkaar in de weg zitten of juist versterken. Gebruik een samenwerkingsovereenkomst om duidelijkheid te verschaffen over de rollen van de diverse partijen die met elkaar samenwerken, maar investeer vooral ook in persoonlijke relaties. Een goede klik is een belangrijke
succesfactor.
Er wordt op veel plaatsen in het land ervaring opgedaan met het ontwikkelen van lokale warmtenetten. Voor een bewonersinitiatief is het belangrijk om met andere initiatieven te praten en van elkaar te leren. Vaar niet alleen op kennis van adviseurs of overheidsorganisaties.
Het is belangrijk dat gemeenten de toegevoegde waarde van lokale initiatieven zien en dit zoveel mogelijk ondersteunen. Help bewoners zich zo te organiseren dat ze als gelijkwaardige partner met de gemeente en andere stakeholders om tafel kunnen.
Verantwoordelijkheid voor het eindresultaat
Betrek de bouwers intensief bij het ontwerp van het warmtenet. Zo stel je hen in staat om garanties af te geven voor de levering van de warmte. Vermijd zoveel mogelijk dat er allerlei tussenlagen van adviseurs en externe bureaus ontstaan waardoor de verantwoordelijkheid versnippert en uiteindelijk niemand meer garant durft te staan voor het eindresultaat.
Complexiteit
Erken de complexiteit van de transitie. En besef dat dit veel van alle deelnemers vraagt. Er zijn geen eenvoudige oplossingen. Elke situatie is weer anders en de wijk meenemen is een intensief proces dat veel tijd, geduld en volharding kost. Het aangaan van nieuwe samenwerkingsvormen met bewoners vergt meer flexibiliteit van het gemeentelijk apparaat dan waar deze organisaties doorgaans op zijn ingesteld. Definieer de rollen die alle partijen spelen. Stel een professioneel team samen en betaal een redelijke vergoeding voor de inzet van de bewoners.
Voor de landelijke overheid: bewoners spelen een cruciale rol in de warmtetransitie. Zij hebben echter niet de financiële slagkracht van commerciële ontwikkelaars. Er moet dus een structurele oplossing komen voor de ontwikkelkosten van grote warmtenetten om bewonersinitiatieven een gelijkwaardige positie te geven.
De warmtetransitie vraagt een andere manier van samenwerken dan gemeenten en inwoners gewend zijn. De zes beschreven initiatieven laten zien welke verschillende oplossingen hiervoor gevonden zijn. Hiermee inspireren zij de volgende lichting warmtepioniers!
