Ellen van Acht: "Cold turkey stoppen met aardgas"

We zijn verslaafd aan fossiele energie. Zo erg dat we het niet eens meer een verslaving vinden, maar een gewoonte. We willen van deze verslaving af, maar hoe? Met jarenlange therapie, groepssessies, inzicht krijgen en bewustwording is de terugvalkans alsnog groot. Het ingesleten pad loopt immers zo lekker. Kan het anders? Jazeker: met de ‘cold turkey’-methode.

Ineens helemaal stoppen, jezelf afsnijden van je verslaving en er niet meer mee in aanraking komen. Ook dan kan terugvallen een probleem zijn. Maar wat als je verslaving niet meer voorhanden is? Als je er niet meer mee in aanmerking kúnt komen? Als je omgeving met je meedoet, zodat je niet alleen staat? Dat zijn bekende succesfactoren. Daarna is het genieten van de voordelen. Wat dacht je van de leuke dingen die je kunt doen van al het geld dat je ineens overhoudt?

Energiebesparing als therapie

In Nederland werken veel bewoners en professionals aan energiebesparing in de woningvoorraad. Iedereen is bezig met klantreizen. Daarbij gaat het om bewustwording, prikkelen, opvolgen, het juiste aanbod op het juiste moment bij de juiste klant. Het past ook bij de Nederlandse samenleving: keuzevrijheid en eigen verantwoordelijkheid. Natuurlijk moet het dan wel een aantrekkelijk totaalaanbod zijn, inclusief financiering en met de juiste begeleiding. Niet een advies geven en de bewoner vervolgens aan zijn lot overlaten.

Die aantrekkelijke aanbiedingen verschijnen steeds vaker. Inmiddels is voldoende aangetoond dat de nul-op-de-meter renovatie echt niet nodig is, omdat het een kwestie van rekenregels in financiering is en geen kwestie van techniek. Zeker, het moet nog steeds goedkoper, maar laten we afspreken dat het subsidiëren van een onrendabele top toegestaan is tot de tienduizendste energieleverende renovatie.

De onzin van wijktherapie

Er zijn plannen om hele wijken af te sluiten van de gasleiding. Een interessante denkrichting, want zo kunnen we echt meters maken richting een duurzame woningvoorraad. Maar vreemd genoeg spreken alle partijen over ‘het meekrijgen van bewoners’ en ‘het verleiden met aantrekkelijke proposities’. Bewustwording, klantreis, prikkelen, opvolgen. Zo zijn we dat immers gewend. En dat is natuurlijk de grootst mogelijke onzin. Want laten we eerlijk zijn: heeft die bewoner wel iets te kiezen? Je weet al dat het gas er hoe dan ook af gaat. Het klinkt als de inspraak die je als autokoper had bij Henry Ford: “Je kunt een auto bij ons in alle kleuren kopen, als het maar zwart is.”

Cold turkey afkicken met de wijk

Wat je werkelijk doet met een wijk is cold turkey afkicken. Je wordt als bewoner voor een voldongen feit gesteld: over vijf jaar gaat de gaskraan dicht. Dat is ook de enige manier waarop dit kan werken, want je krijgt nooit alle bewoners mee met zo’n rigoureus besluit. Iedereen zit tenslotte in een andere persoonlijke situatie, het ideale moment is nooit voor elke bewoner gelijk. Hoewel dit een hele nieuwe aanpak lijkt, is hiermee al ervaring op andere thema’s. Denk aan wijkverbetering, collectief (ver)bouwen, sloop-nieuwbouw, herbestemmingsplannen en – heel recent – de verstevigingswerkzaamheden in het aardbevingsgebied. Deze trajecten hebben alle gemeen dat je op hetzelfde moment meerdere woningeigenaren in dezelfde beweging moet krijgen, zonder dat ze hier zelf voor gekozen hebben. Vanuit die ervaring volgen hier de vijf belangrijkste kenmerken van een aanpak voor cold turkey afkicken van energie in én met een wijk.

1.Echte inspraak

Vaak zeggen bewoners bij inspraaktrajecten: “Het heeft geen zin, ze hebben alle keuzes allang gemaakt”. Het resultaat is dan snoeiharde weerstand tegen het plan. Daarom is het belangrijk om heel duidelijk te zijn over wat al besloten is en daarbinnen zoveel mogelijk echte invloed aan de bewoner te geven. Dus: “Over exact vijf jaar draaien we de gaskraan dicht. Maar hoe we het proces van verduurzaming inrichten en met welke alternatieve opwekking is aan u. Wij ondersteunen daarbij.”

2.Ruimte voor boosheid en verdriet

Wat volgt op zo’n vaak overdonderende boodschap zijn negatieve reacties. Daar worden vaak de vijf fases van rouwverwerking voor aangehaald: ontkenning, boosheid, het gevecht aangaan, verdriet en aanvaarding. Onzin, want iedereen heeft zijn eigen manier om met slecht nieuws om te gaan. Maar het geeft wel aan welke emoties er spelen. Hier moet in het proces ook alle ruimte voor zijn, zonder te onderhandelen over de randvoorwaarden. Geef ruimte aan boosheid en verdriet, verduidelijk en leg uit, maar houd vast aan de boodschap.

3.Loslaten

Met bewoners werken betekent loslaten en controle uit handen geven. Met name de overheid wil hen altijd graag tegen zichzelf beschermen. Maar onderschat bewoners niet. Zij moeten uiteindelijk dagelijks leven met de keuzes die ze maken. Ze denken hier dus écht wel goed over na. Als je echt durft los te laten, ontstaan er prachtige oplossingen. Eng, maar noodzakelijk.

4.Bewoners de prioriteiten laten bepalen

Er was eens een projectleider die bezig was met een nul-op-de-meter-traject in een woonbuurt. De details vielen hem het meeste tegen. “Dan gaat het ineens over pannetjes, omdat je overgaat op inductiekoken. Sta je te discussiëren over hoeveel steelpannetjes iedereen mag omruilen. Wat een geneuzel over kleinigheden.” Zo’n detail is juist geweldig. Je hebt een bewonersprioriteit te pakken en je kunt het verschil maken. Wie pannetjes wil omruilen, wil blijkbaar meedoen. Dus dát is je prioriteit. Laat hen prachtige nieuwe pannen uitzoeken, organiseer een workshop inductiekoken en eet daarna gezellig samen. Kortom: maak er een feestje van.

5.Concrete voorbeelden en laten wennen

Vergeet niet dat energiebesparing een post-experience good is: je comfortverbetering ervaar je pas als je de investering al hebt gedaan. Laat dus geen warmtepompen in een showroom zien, maar richt meerdere voorbeeldwoningen in met verschillende technieken. Daar kunnen bewoners hun nieuwe woonsituatie alvast echt beleven. En beperk het niet tot twee avonden. Bewoners kunnen op hun eigen geschikte moment komen kijken, zo vaak als ze dat willen. En waarom zouden ze niet meteen kunnen proeflogeren?

Budget organiseren

Om bewoners serieus mee te laten werken aan een project moet er ook een serieus budget zijn. Te vaak zitten dure professionals en ambtenaren betaald om tafel en mogen bewoners er voor een kop koffie en plak koek aanschuiven. Realiseer dat de uitdaging opgedrongen wordt aan de wijk. En geef de bewoners dan ook inzicht en zeggenschap over alle geldstromen die hier voor de wijk aan verbonden zijn. Niet alleen energiebaten, huidige netwerkkosten, afschrijvingen en exploitatie, maar ook bijvoorbeeld groenvoorziening, zorgkosten en schoolgelden. En zelfs de kosten die anders waren gemaakt voor een personeelslid van de gemeente, het netwerkbedrijf, de provincie of het Rijk. Als je alle huidige kosten eerlijk meerekent, kan de businesscase ruim uit, ook bij de huidige gasprijs.

Laat de bewoners vervolgens met dit budget een voorstel doen voor de transitie. Zij kunnen als wijk kijken hoe ze dit financieren, rente en aflossing garanderen en hoe ze risico’s borgen. Dat hoeft niet individueel en kan gezamenlijk. De overheid moet daarbij een serieuze borgstelling voor aanloop- en proceskosten bieden, de kosten gaan immers voor de baten uit.

De bewoner in de hoofdrol

Een wijk zonder aardgas: een prachtig perspectief, maar ook een ingrijpende verandering in het dagelijks leven van bewoners. Dat is pas (af)kicken! De wijk beslist wat zij zelf gaat doen en wat niet. Maar de echte uitdaging ligt bij professionals. Het is aan uitvoerende bedrijven om flexibel genoeg te zijn en écht te luisteren naar bewoners. Om mee te gaan in hún prioriteiten, hoezeer het ook details zijn. Als beleidsbepalers echt te durven loslaten zonder beslissingen voor te kauwen en een serieus budget hebben, komt de bewoner wel op stoom.

Bron: Visies op wonen zonder aardgas, HIER klimaatbureau