Bewoners maken zelf aardgasvrijplan voor De Buitenpepers in Den Bosch
Een goede samenwerking tussen bewoners en gemeente is cruciaal om draagvlak te krijgen voor een aardgasvrijaanpak. In de wijk De Buitenpepers in 's-Hertogenbosch werd het afgelopen jaar veel geleerd over hoe dat er in de praktijk uit kan zien. Het resultaat: een plan dat door de bewoners zelf is opgesteld, in samenwerking met de gemeente en onder onafhankelijke begeleiding van Buurkracht.
De gemeente wil in 2050 klimaatneutraal zijn. Dat betekent dat ook de hele stad van het aardgas af moet. De gemeente heeft in juni 2019 vijf proefbuurten uitgekozen om daar de eerste stappen richting aardgasvrij te onderzoeken. Eén van die buurten is De Buitenpepers, een woonwijk met zo’n duizend huur- en koopwoningen uit de jaren zeventig. Maar hoe rol je zo’n onderzoekstraject als gemeente succesvol uit met voldoende participatie en draagvlak van de bewoners? Dit onderzoeken we in een gesprek met drie betrokkenen: Monique Jansen, beleidsmedewerkers Energie bij de gemeente ’s-Hertogenbosch, Bernice Kamphuis, procesbegeleider van Buurkracht en bewoner Gabbie van der Kroef uit De Buitenpepers.
“De eerste stap is om je vanuit de gemeente goed te oriënteren op de buurt”, vertelt Monique Jansen van de gemeente ’s-Hertogenbosch. “Wij zijn in 2017 gestart met de toenmalige ‘Smart Energy Cities aanpak’, een integrale aanpak waarbij de sociaal-maatschappelijke benadering wordt gecombineerd met technisch-economische innovaties. Deze aanpak helpt om wijken versneld aardgasvrij te maken. Eén van de activiteiten in die aanpak is een wijksafari. We zijn toen op de fiets door De Buitenpepers gereden en hebben binnen een paar uur tijd zoveel bewoners gesproken, informatie verzameld en ideeën opgehaald. Toen bleek al snel wat er bij de bewoners leeft. Dat was niet direct het thema aardgasvrij, maar zaken als vocht- en tochtproblemen in de huizen. Aardgasvrij wonen begint natuurlijk ook met goede woningisolatie”, aldus Monique.
De gemeente begint bij WoonConnect
De buurtbewoners hadden in dit stadium nog geen actieve rol. De informatie en ideeën die zijn verzameld in de oriëntatiefase naar het onderzoekstraject aardgasvrij werden gebruikt om gemeentelijk beleid rond de energietransitie voor te bereiden. Eind 2017 startte de gemeente in De Buitenpepers om de eerste woningen in WoonConnect te zetten. WoonConnect is een online platform waar woningen worden gedigitaliseerd en bewoners kunnen zien hoe ze hun woning kunnen verbeteren om het energieverbruik te verlagen.
“We wilden vanuit de gemeente weten welke slimme stappen je in de komende tien à twintig jaar kunt zetten richting aardgasvrij”, vertelt Monique. “Bijvoorbeeld door op een natuurlijk moment woningen voor te bereiden, als mensen een nieuwe keuken nemen of als nieuwe bewoners gaan verbouwen. Maar aangezien simpelweg WoonConnect in de buurt uitrollen niet werkt, hebben we contact gelegd met de Energiegroep Buitenpepers. Deze werkgroep bestaat uit actieve bewoners die al jaren bezig zijn met voorlichting over woningisolatie. Eind 2018 hebben we alle grondgebonden woningen in de buurt opgenomen in WoonConnect. Om vervolgens de betrokkenheid van de bewoners te vergroten heb ik vorig jaar voorgesteld om Buurkracht te betrekken binnen een totaaltraject naar aardgasvrij.”
Het totaaltraject met Buurkracht
Buurkracht is een stichting die gelooft in de kracht van buren en een aanpak heeft ontwikkeld om buurtbewoners te begeleiden en te stimuleren tot actie over te gaan. Dat kan een project zijn voor een groen dak, een eetbare tuin of ook voor het opstarten van een energietransitie. In het geval van De Buitenpepers stond de wijkaanpak Energie centraal. Buurkracht werkt daarvoor met een format van aan aantal grote buurtbijeenkomsten en kleinere meedenksessies waarin bewoners zelf hun buurtplan schrijven.
“Gemeenten kunnen de energietransitie niet helemaal zelfstandig doen”, zegt Bernice Kamphuis van Buurkracht. “Ze hebben niet voldoende kennis van de buurt en hebben bewoners nodig om draagvlak te creëren. Ook is het heel belangrijk om de talenten uit de buurt in te zetten. Zij hebben veelal kwaliteiten die de ambtenaren niet kunnen bieden. Wij mobiliseren de buurtbewoners, want zonder hen krijg je het niet georganiseerd.”
“Wij bieden vanuit Buurkracht het raamwerk als hulpmiddel en de bewoners bepalen de inhoud. Ik fungeer in feite als buffer en als verbinder tussen bewoners en gemeente, om die kloof te verkleinen. Beide partijen zijn aan het pionieren”, aldus Bernice. “Monique is wat dat betreft de ideale ambtenaar, want zij komt van kantoor af en is enthousiast. Daar heeft Den Bosch echt geluk mee. Als een buurt geen match heeft met een bepaalde ambtenaar dan moeten ze niet teleurgesteld raken maar verder zoeken. Een gemotiveerde en betrokken ambtenaar is heel belangrijk.”
“Voor mij was deze manier van samenwerking tussen gemeente en bewoners echt nieuw”, beaamt Monique. “Je komt al heel snel achter de voordeur, bij de mensen aan de keukentafel. Dat zijn we traditioneel alleen gewend vanuit de sociale dienstverlening, maar niet bij de milieuafdeling van de gemeente. We waren bij de gemeente daarom ook erg gecharmeerd van Buurkracht om ons te helpen dit in de breedte neer te zetten. Door open in te steken kun je per buurt gaan onderzoeken waar de behoeftes zitten. Op die manier wordt er ook eerder wat mee gedaan.
Energiegroep Buitenpepers
Als vertrekpunt voor het project werd Bernice in april 2019 als onafhankelijke procesbegeleider door Monique aan de deelnemers van de Energiegroep Buitenpepers voorgesteld. Zij hield een soort intake in de buurt met als doel een kerngroep samen te stellen. Bernice: “Ik heb geprobeerd op een enthousiaste manier zoveel mogelijk mensen aan te laten haken. Dat is in korte tijd gelukt omdat het een vrij actieve buurt is die hiervoor open staat. Daardoor hebben we in korte tijd veel stappen kunnen zetten samen met bewoners en gemeente.”
Bij de officiële start van het Buurkracht-traject in juni 2019 waren vijf buurtbewoners betrokken: drie mensen uit de Energiegroep en twee nieuwe mensen. Een van hen is Gabbie van der Kroef, wiens vrouw Anine Vloedgraven al lange tijd in de Energiegroep actief was. “Ik vond het een heel goed initiatief en wilde daar graag deel van uitmaken,” vertelt Gabbie, “al vond ik het wel een uitdaging dat je niet heel goed inzicht hebt in alle mogelijke stappen in een vooraf gepland traject. Maar we begrepen goed dat deze aanpak juist zo is ingericht om ons te ontzorgen en niet om ons te betuttelen. Het is heel goed dat Bernice er als onafhankelijk projectleider bij kwam en het voortouw nam. Want wie zijn wij als initiatiefnemers om tegen andere buurtbewoners te zeggen dat onze buurt van het aardgas af moet? Dat kan wel discussie opleveren. Bernice gaf ons dat mandaat. Om de energietransitie aan de orde te stellen in de buurt heb je toch echt de inzet van professionals nodig. Daardoor krijg je ook meer respons van bewoners.”
Verschillende talenten in het meedenkteam
Samen met de kerngroep organiseerde Bernice in juni 2019 de eerste grote buurtbijeenkomst. Daarbij gaf de wethouder ook aan de buurtbewoners uitleg over het waarom van de energietransitie en de rol van de gemeente. Tijdens deze buurtbijeenkomst werd een groter meedenkteam opgericht dat uiteindelijk bestond uit dertig mensen verdeeld over een aantal werkgroepen voor onder meer communicatie, techniek en markten. “Buurkracht is er heel goed in om in hele korte termijn mensen bij elkaar te brengen en een meedenkteam te vormen. En ik merkte al meteen dat de buurt zichzelf heel goed kan organiseren. Het werkt als een olievlek”, vindt Monique.
“Een goede samenwerking en interactie tussen de werkgroepen is cruciaal om goede besluiten te kunnen nemen”, zegt ook Gabbie. “Bij ons werkte dat goed. Je moet echt de talenten, ervaring en professionaliteit van de mensen uit de groep zien te benutten. We zijn gaan kijken naar welke alternatieven technisch haalbaar en betaalbaar zijn, wat de mogelijkheden zijn van collectieve inkoop en hoeveel mensen je mee zou kunnen krijgen. De leden van het meedenkteam hadden daarbij een adviserende en coproducerende rol. Vanuit het meedenkteam hebben we zelfstandig een overkoepelend Buurtplan 2020 ontwikkeld. Naast het onderzoek naar aardgasvrij is er in De Buitenpepers bijvoorbeeld ook behoefte aan een buurtvereniging die thema’s als leefbaarheid, klimaatbestendigheid en veiligheid gaat aanpakken.”
Hoe nu verder naar aardgasvrij?
Op de laatste buurtbijeenkomst van het Buurkracht-traject presenteerde de meedenkgroep het Buurtplan 2020. Gabbie: “We hebben daarin verschillende scenario’s voor de buurt uitgewerkt. Als alternatief voor aardgas heeft op termijn de aanleg van een lagetemperatuurwarmtenet de voorkeur. Ofwel met een collectieve warmtepomp of met een net waarbij de bewoners ook zelf een eigen warmtepomp aanschaffen.”
Na de presentatie van het Buurtplan 2020 stopte het traject van Buurkracht in november 2019. “Voor mij is het project afgerond, maar ik ben nog wel betrokken”, vertelt Bernice. “Want ik zie bij de bewoners in De Buitenpepers echt een verlangen om het project voort te zetten.” Die taak rust op de schouders van het meedenkteam. “Het is een half jaar heel intensief geweest”, zegt Gabbie. “Het vertrek van Bernice als procesbegeleider voelde wel wat abrupt en daarmee brak voor ons een nieuwe fase aan. Je krijgt een nieuwe groepsvorming en moet een doorstart maken. Het is echt een achtbaan die omhoog en omlaag gaat.”
Na de officiële afronding van het Buurkracht-traject stond er in De Buitenpepers een groep actieve bewoners klaar die verder aan de slag wil met het isoleren van woningen, het verbeteren van de leefbaarheid en onderzoek naar een alternatief voor aardgas. Wethouder Mike van der Geld van de gemeente ’s-Hertogenbosch, verantwoordelijk voor onder andere Energie en Klimaat, is nauw betrokken en trots op de betrokkenheid van de inwoners uit de vijf proefbuurten, waaronder De Buitenpepers: “Wij zijn de eerste generatie die de gevolgen van klimaatverandering ondervindt en die er daarom echt iets aan gaat doen. Als we willen dat de stad bewoonbaar blijft voor onze kinderen is het nodig stappen te zetten op weg naar een duurzaam ‘s-Hertogenbosch. Het Buurtplan is een mooi voorbeeld van hoe je samen en met elkaar verder komt! In De Buitenpepers slaan de inwoners die wegen nu al in. Dat is inspirerend voor de hele gemeente. Onze ambitie is een duurzaam en CO2-neutraal ’s-Hertogenbosch in 2050 te zijn. Dit is ook onderdeel van het landelijke Klimaatakkoord. 2050 lijkt ver weg, maar vraagt nu al om actie. We zijn daarom bezig met verschillende maatregelen. Door energie te besparen en te kijken naar een andere manier van verwarmen. Bijvoorbeeld het beter isoleren van gebouwen en huizen. Ook aardgasvrij wonen en werken is daar onderdeel van.”
Subsidieaanvraag bij het rijk
In december 2019 zijn twaalf leden van het meedenkteam uit De Buitenpepers verder gegaan met de uitvoering van het Buurtplan 2020 en is een nieuwe coördinatiegroep gevormd. “Aanvankelijk wilden we met de coördinatiegroep in ons eigen tempo verder gaan,” vertelt Gabbie, “maar al vrij snel nodigde de gemeente ons uit om voor De Buitenpepers een subsidieaanvraag in te dienen bij het Rijksprogramma Aardgasvrije Wijken van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Daardoor brak opnieuw een intensieve periode aan om in nauw overleg met de gemeente een tekst voor de subsidieaanvraag op te stellen.” Aangezien er met de Rijksbijdrage een bedrag van vier miljoen euro is gemoeid, voor een aardgasvrij-aanpak voor 500 woningen, kan er per gemeente slechts één BZK-aanvraag worden gedaan.
Half februari 2020 besloot het college van burgemeester en wethouders van de gemeente ’s-Hertogenbosch echter om een BZK-businesscase op te stellen voor ’t Zand, een van de andere proefbuurten aardgasvrij. Gabbie: “De teleurstelling binnen onze Coördinatiegroep duurde gelukkig maar kort. We gaan nu gewoon verder met ons buurtplan in nauwe samenwerking met Monique en de gemeente. De BZK-aanvraag heeft ons wel helpen nadenken over wat we willen en hoe we het gesprek met de bewoners aangaan. We richten ons nu in eerste instantie op informatie over energiegedrag en woningisolatie. We gaan verder uitzoeken wat de mogelijkheden zijn van woningisolatie, hoe je het beste gezamenlijk kunt inkopen en wat een goed alternatief is voor aardgas dat past bij onze buurt. Daarna gaan we terug naar de bewoners. Ons plan is om straks met twee straten in De Buitenpepers aan de slag te gaan met de gezamenlijke inkoop van vloer-, dak- of spouwmuurisolatie. Van daaruit kunnen we een model ontwikkelen en per straat een ambassadeur gaan aanwijzen. Het doel is om alles dan uiteindelijk te bundelen tot een aantrekkelijk aanbod.”
Het onderzoek naar één aardgasvrij-scenario passend bij de buurt wordt in 2020 voortgezet. Dat doen de bewoners in overleg met de gemeente en experts op het gebied van aardgasvrije technieken. De keuze voor het scenario wordt in de loop van 2020 voorgelegd aan de bewoners van De Buitenpepers.
Dit project maakt onderdeel uit van het ondersteuningsprogramma van de Participatiecoalitie. Een samenwerking van vijf maatschappelijke organisaties van, voor en door bewoners: HIER, de Natuur en Milieufederaties, Energie Samen, Buurkracht en LSA bewoners.
Over de geïnterviewden
Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met:
Monique Jansen, beleidsmedewerker Energie, Gemeente ’s-Hertogenbosch. Monique Jansen studeerde Milieu- en Bedrijfskunde. Als duurzaamheidsmanager voor het bedrijfsleven was ze al betrokken bij de Bossche Energie Coalitie, een samenwerking van 75 organisaties, die bijdraagt aan de klimaatneutrale stad Den Bosch in 2050. In 2017 is ze bij de gemeente ’s-Hertogenbosch aan de slag gegaan als beleidsmedewerker Energie.
“Ik ben toen ook gestart met het project in De Buitenpepers om woningen te verduurzamen. Met het eind 2019 opgeleverde buurtplan was dit het eerste afgeronde traject van een aardgasvrije buurtaanpak in Nederland onder begeleiding van Buurkracht. Maar deze uitdaging speelt door heel Nederland, bij alle gemeenten en in alle wijken, hoe je zo’n traject opstart en hoeveel je door de bewoners zelf laat bepalen. Iedere buurt is weer heel anders, dus het is echt maatwerk. Dit zie je landelijk veranderen als nieuwe stijl. Dat is veel leuker en effectiever dan het allemaal vanuit het gemeentehuis te verzinnen.”
De wijksafari door De Buitenpepers als onderdeel van de ‘Smart Energy Cities aanpak’ was voor Monique en haar collega-beleidsmedewerkers een hele leer: “Ik heb gemerkt dat mensen heel open zijn als er echt naar ze wordt geluisterd en ze hun verhaal kwijt kunnen. Soms waren mensen zich niet eens echt bewust van bepaalde problematiek maar leefden ze met de ongemakken. Zoals een kleedje over schimmel op de muur of altijd met een dekentje op de bank vanwege tocht en slechte isolatie. Daar kunnen wij als gemeente ook echt iets aan doen en in betekenen. Dat vind ik wel heel mooi.”
“Deze manier van werken kost geen energie, maar je komt met energie thuis”, zegt Monique. “Ook door de manier waarop het is georganiseerd. Het samen doen, daar doe je het voor. Dat is echt een waardevolle toevoeging aan het toch wat saaie werk als beleidsmedewerker.”
Bernice Kamphuis, Buurkracht, procesbegeleider. Bernice studeerde Culturele & Maatschappelijke Vorming. Daarna werkte ze onder meer als Opbouwwerker, ook wel community builder genoemd. “In mijn werk als opbouwwerker heb ik geleerd om bewoners te verbinden voor het aanpakken van maatschappelijke thema’s”, vertelt Bernice. “Daarnaast ben ik al van jongs af aan betrokken bij de milieuproblematiek en hield ik als kind al groene acties. Ik kwam erachter dat opbouwwerkers hard nodig zijn in de energietransitie aangezien dat samen met bewoners moet worden opgepakt.”
In 2019 werd Bernice als eerste opbouwwerker ingehuurd door Buurkracht. “Juist de sociale vaardigheden zijn nodig in de energietransitie. Want hoe kom je achter de voordeur, hoe verbind je mensen en hoe ga je op een laagdrempelige manier met een groot maatschappelijk thema aan de slag?”
De Buitenpepers, waar Bernice in april 2019 aan de slag ging, was haar eerste project voor Buurkracht. In oktober 2019 startte ze een tweede aardgasvrijtraject met een van de andere vijf proefbuurten aardgasvrij in Den Bosch. “Daar is weer een heel andere groepsdynamiek. Je hebt verschillende soorten mensen met verschillende achtergronden nodig om de buurt in beweging te krijgen. Mijn rol is om die mensen te verbinden met elkaar en met de gemeente en te zorgen voor een goede, leuke en veilige sfeer. Je moet zorgen dat mensen met zin komen en met zin weer naar huis gaan.”
“Je moet ook heel serieus omgaan met dat laatste stukje kostbare tijd dat mensen bereid zijn om hieraan te besteden naast hun werk, gezin en vrije tijd”, vindt Bernice. “Mensen die dat willen investeren zijn heel betrokken en brengen echt iets mee. Het zijn ook trajecten van lange adem, dus als belangrijk advies aan anderen wil ik meegeven: hou het leuk en vier je successen.”
Gabbie van der Kroef, bewoner, deelnemer meedenkteam. Gabbie woont al dertig jaar in De Buitenpepers. Hij is sinds december 2019 met pensioen na een lange carrière in onder meer ondernemersraden van gemeenten en welzijnsorganisaties. “Vanuit mijn eigen werkervaring zie ik nu soortgelijke processen in mijn buurt gebeuren”, zegt Gabbie. “Ik wil onderdeel zijn van dat proces, want er komt met het klimaatakkoord steeds meer op ons af. Voor mij is dit de eerste keer dat ik actief ben in een bewonersgroep in mijn eigen buurt. Wel had ik al eens met mijn achterbuurman Siegfried Willems gesproken over het oprichten van een buurthuis en het versterken van de leefbaarheid in de wijk. Die ideeën konden we in brede zin meenemen in het initiatief vanuit de gemeente en Buurkracht.”
Gabbie nam bovendien een belangrijk deel van de communicatie op zich. Hij was al schrijver van buurtblad Peperpraat, dat eens per kwartaal verschijnt, en richt zich daarnaast op communicatiekanalen als de website en Facebook. “Als je zelf als bewoners een proactieve houding inneemt dan krijg je een heel ander soort dynamiek. Al is het natuurlijk echt een wisselwerking, geen top-down of bottom-up benadering. Als de gemeente het initiatief niet had genomen, dan waren we nooit zo ver gekomen. Dankzij de impuls vanuit de gemeente en Buurkracht hebben we als bewoners zelf initiatief kunnen nemen.”
“Ik zou andere buurten wel willen adviseren om vooraf goed na te denken over wat je gaat doen en waar je naartoe wilt. Het proces is heel belangrijk. Kijk daarbij ook heel goed naar een heldere rol- en taakverdeling en formuleer doelen voor het traject zelf en de periode daarna”, zegt Gabbie. “Dat geldt ook voor de gemeente. Zorg voor goede afspraken met de gemeente, want je moet na afloop van het traject uiteindelijk toch weer als groep met nieuwe energie verder.”
